III. MƏNƏVİ ALƏM DİALEKTİKASI

Realist sənət ictimai həyatın yeni qanunauyğunluqlarını açıb göstərməklə bərabər, insan mənəviyyatının dialektikasını da kəşf etmişdir.
Bu o deməkdir ki, realist sənət daxili aləmi mürəkkəb, ziddiyyətli, dinamik bir proses kimi təsvir edir. Bu, eyni zamanda o deməkdir ki, realist sənət insan psixikasının bəsit təfəkkür vasitəsiylə dərk edilməyən, ən incə, dərin, ilkin xüsusiyyətlərini təhlil və təsvir edə bilmişdir.
Realizm daxili aləmdə ani yaranan və zahirən tez də sönən, lakin qəlbin dərin qatlarında gizlənən və bir vaxt gözlənilməz qüdrətlə çıxan hissləri bütün dolğunluğu, çoxmənalılığı, çoxahəngliyi ilə əks etdirmişdir. Buna görə də mənəviyyat aləmi rənglər politrasında bütün zəngin imkanları vasitəsiylə əks etdirilmiş, yeni mürəkkəb, ziddiyyətli, lakin eyni zamanda vahid insan konsepsiyası yaranmışdır. Bu, nəhayət o deməkdir ki, realizm, sənəti dəbdəbəli, zahiri, effektli gözəlliyə zidd olan sadə, mənalı, adi gözəllik idealı ilə zənginləşdirmişdir. Bu xüsusiyyətlər realist sənətin əsas leytmotivinə çevrildiyindən, müasir ədəbiyyatın nəzəri və əməli problemlərindən danışarkən onları unutmaq olmaz.
Azərbaycan ədəbiyyatında mənəvi aləmin tədqiqi və bədii təsviri məsələsinə toxunmadan, onun digər ictimai və estetik problemlərindən yüksək nəzəri səviyyədə söhbət açmaq olmaz.
Biz burada yalnız iki yazıçının – əsərlərində mənəvi aləmin təhlilinə ciddi diqqət yetirən İ.Əfəndiyevin yaradıcılığına və nəsr sahəsində qələmini yenicə sınayan, lakin müəyyən yazı xüsusiyyətləri ilə diqqətimizi cəlb edən gənc yazıçı Ə.Nicatın “Nəğməyə dönmüş ömür” romanına ötəri nəzər salmaqla kifayətlənəcəyik.
İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında diqqətimizi cəlb edən əsas xüsusiyyət mənəvi aləmin bütün təfərrüatı ilə, dinamik bir proses kimi rəngarəng üsullarla təsvir edilməsidir. Yazıçı qəhrəmanlarının psixologiyasını, müəyyən hisslərin yaranma və inkişaf prosesini hərtərəfli, dolğun təsvir etdiyindən, mənəvi aləm bədii tədqiqin əsas obyektinə çevrilir, oxucuları hadisələr cərəyanından daha çox, duyğular, ehtiraslar cərəyanına cəlb edir.
Müəllif oxucunu sadəcə olaraq qəhrəmanlarının taleyi ilə tanış etmir, onun qarşısında daxili aləm adlanan bir kitab açır və bu kitabı hərf-hərf, səhifə-səhifə ona təqdim edir. Eyni zamanda yazıçı bu səhifələrin bütün gizli nöqtələrini, vergüllərini belə ona izah edir.
İ.Əfəndiyev hisslər, ehtiraslar axınının bəzi hallarda zəkaya, təfəkkürə üstün gəldiyini göstərməkdən də çəkinmir. O, sanki demək istəyir ki, hisslər, ehtiraslar həmişə müəyyən olunmuş bir səmtə axmır, emosional aləm – sirli bir aləmdir.
“Körpüsalanlar” povestində Səriyyənin buldozerçi Qəribə məhəbbəti qəhrəmanın iradəsindən asılı olmayan bir proses kimi şərh edilir. Bu məhəbbət əsərdə zahirən çox kiçik görünən psixoloji cizgilərin tədricən böyük məna kəsb etməsi ilə əlaqədar şəkildə təsvir olunur.
Yazıçı, Səriyyənin duyğularını mürəkkəb, özünün belə tam dərk etmədiyi, lakin daim güclənən, şiddətlənən və tədricən qəlbini zəbt edən qarşısıalınmaz bir qüdrət və güc timsalı kimi mənalandırır. Səriyyə istədiyindən sevir, lakin bəzi hallarda istəmədən sevir.
Kiçik bir psixoloji ştrixə diqqət yetirək. Səriyyə buldozerçinin köynəyini ütüləyir; hələ heç bir qeyri-adi hadisə baş verməmişdir. Hələ Səriyyə ərinə tam sadiqdir. Hələ onun başqa kişiyə münasibəti heç özünə də aydın deyil. Lakin həyatda min bir dəfə müşahidə olunan adi bir hadisə nəsə böyük və qarşısıalınmaz hadisələr axınından xəbər verir:
“Elə diqqətlə, elə həvəslə ütüləyirdim ki, elə bil buldozerçi bunu geyib konsertə gedəcəkdi, elə bil hamı onun köynəyinə baxıb mənə “afərin” deyəcəkdi. Mən köynəyin enli kürəyinə baxaraq özümdə anlaşılmaz bir fərəh duydum. Mən onun üzərində incə bir qırışın da qalmamasına səy edirdim”.
Bu fikirlərin ərli qadın üçün çox cüzi bir qeyri-adiliyini duyduğundanmı, nədənmi Səriyyə ütü məsələsini adi dostluq münasibəti kimi izah etməyə çalışır:
“Ürəyimdə Adilə müraciətlə deyirdim: Məni bağışla, əzizim, sənin məni tənqid etməyə haqqın var. Axı biz həyat yoldaşıyıq. Lakin əgər bir də buldozerçinin (ya da, məsələn, Kərimxanın) köynəyinə ütü çəkmək lazım gəlsə, mən bunu edəcəyəm, özü də mənim bu cür hərəkətimə adət etməlisən. Başqa sayaq mümkün deyil”.
Lakin elə Səriyyənin bu hadisəni adi hadisə kimi qiymətləndirməyə, Qəriblə Kərimxan arasında fərq qoymamağa çalışması məsələnin bizim və bəlkə də Səriyyənin özünün düşündüyündən daha ciddi olduğunu göstərir. Başa düşürsən ki, bu ütü məsələsi zahirən göründüyü qədər adi məsələ deyilmiş. Səriyyənin mənəviyyatında nəsə baş verir. Səriyyənin qəlbində nəsə gizli bir hiss baş qaldırmışdır. Lakin deyəsən qəhrəmanın özü də bunu tam aydınlığı ilə dərk etməmişdir.
Səriyyənin qəlbində yaranmış və hələlik tam dərk edilməmiş məhəbbətini yazıçı sonralar, yenə də kiçik, lakin mənalı psixoloji ştrixlər, eyhamlar vasitəsiylə tədqiq edir. Hər yeni ştrix məhəbbət hissinin daim güclənməsini, şiddətlənməsini və qəhrəmanın iradəsinə qalib gəlməsini sübut edir:
“Mənə elə gəldi ki, subay bir qızam və indicə həmin bu boldozerçiyə ərə getdim”.
Bu fikir Səriyyənin ağlında ani yaranır və tez də sönür. Səriyyə bu fikri ağlından çıxarmağa, qəlbindən qovmağa çalışır. Bu fikrin yaranması üçün sanki hələ heç bir əsas yoxdur. Hələ Səriyyə ərinə hörmət bəsləyir. Hələ Səriyyə əriylə fəxr edir:
“Adil cəbhəyə gəlmiş zirək, gözüaçıq bir komandan kimi bütün şəraiti öyrənirdi. O mənim ərim idi. Mən onunla fəxr edirdim. O, ağıllı və yaraşıqlı idi”.
Lakin təsadüfən deyilmiş bu sözlər sübut eləyir ki, buldozerçiyə qarşı yaranan duyğular aydınlaşmağa, yetkinləşməyə başlayır, qarşısıalınmaz bir ehtirasa çevrilir.
İndi Səriyyə nə haqda düşünürsə-düşünsün, necə hərəkət edirsə-etsin, kimlə qarşılaşırsa-qarşılaşsın, daima Qəribə qayıdacaq.
Səriyyə “mənim buldozerçidən xoşum gəlmir” deyəndə biz bunu “mənim buldozerçidən xoşum gəlir”, – deyə qavramalı, əri Adildən “əsgərlikdə olubsanmı” – deyə soruşanda biz bu sözləri “amma buldozerçi olub, özü də leytenant, özü də tankçı sifətilə” anlamalıyıq.
Təsadüfən deyilmiş bu cür sözlər əsərdə dəfələrlə təkrar olunur və Səriyyənin Qəribə məhəbbəti canlandıqca, çox zəruri və çoxmənalı sözlərə çevrilir.
Səriyyənin əri ilə münasibəti də povestdə kiçik, incə psixoloji cizgilərin daim böyüməsi, tədricən yeni məna kəsb etməsi və nəhayət, ciddi hadisəyə çevrilməsi prosesi kimi tədqiq olunur.
Əsərin əvvəlində biz Səriyyə ilə Adilin münasibətlərində nəsə bir mürəkkəbliyin, ziddiyyətin olduğunu duyuruq, məhz duyuruq. Çünki müəllif bu incə psixoloji hadisəni açıq şəkildə, hazır vəziyyətdə oxucuya çatdırmır və onu gözəl bir şeiriyyətdən – hiss-həyacanlar axınını izləmək nəşəsindən məhrum etmir.
Əvvəlki psixoloji momentlərin əsil məna və mahiyyətini biz yalnız əsərin axırında tam aydınlığı ilə dərk edirik.
Bir tərəfədən, Səriyyə ərinə hörmət edir, onun ağıllı, idraklı, iradəli adam olduğunu hiss edir, qiymətləndirir. Digər tərəfdən, biz əsərin ilk səhifələrindən Səriyyənin ərinə qarşı münasibətində güclə sezilən və bəlkə də özünün də tam dərk etmədiyi gizli bir istehza duyur və qəhrəmanın ailə həyatının birtərəfliliyinə, natamlığına qarşı etiraz nidasını eşidirik. Məsələn, Səriyyənin öz ailə həyatından razı olmadığını sübut etmək üçün dediyi bu sözlərdə incə bir etiraz səslənmirmi?
“O deyirdi ki, kimin üzünə gülümsəmək lazım olduğunu, kimə heç fikir verməməyi gənc qadın bilməlidir.
Mən də onun gənc bir tanışına rast gəldikdə, dərhal bütün diqqətimi toplayaraq çalışırdım ki, müəyyən edim, görüm mən bu adama qarşı nə cür mövqe tutmalıyam”.
Kimə aydın deyil ki, burada Səriyyə öz vəziyyətinə gülməklə, eyni zamanda və daha çox onu bu vəziyyətə salan həddən artıq ciddi, rasional həyat pərəstişkarı əri Adilə gülür.
Sonralar, yaxın adama qarşı belə yumoristik münasibət xarakter müxtəlifliyinə, xarakter əksliyinə gətirib çıxarır.
Yalnız Səriyyənin bildozerçiyə məhəbbəti yaranandan sonra kiçik, səthi görünən duyğular – böyük məna kəsb edir və Adilə qarşı ikrah hissinə çevrilir.
Adilə qarşı yaranan ikrah və buldozerçiyə qarşı yaranan məhəbbət hissləri Səriyyə mənəviyyatında yeni şairanə duyğular axını yaradır:
“Hiss edirdim ki, mən özüm bu sükut edən kainatın, bu qaranlıq gecənin sevinci, səadətiyəm. Mənsiz bu dünyada yaşamaq heç nəyə dəyməzdi. Dünyanın bütün dahi sənətkarları məni tərənnüm etmişlər!”
Səriyyənin buldozerçiyə məhəbbəti yetkinləşdikcə, Adilin rasional həyat tərzinə etirazı çoxalır.
“Texnik olduğuma baxmayaraq, Adilin yazdığı haqq-hesab, vurduğu rəqəmlər birdən-birə son dərəcə cansıxıcı göründü.
Mənə elə gəldi ki, bizi əhatə eləyən qaranlığın sonu yoxdur”.
Lakin artıq Adili sevməyəndə belə Səriyyənin qəlbində ikinci bir hiss – ailə qarşısında məsuliyyət hissi yaşayır.
“Yox, mən subay deyiləm. Mən ərimin gələcəyi üçün məsuliyyət daşıyan bir qadınam. Ərimin gələcəyi, gələcək böyük vəzifələri. Əlvida subaylıq, əlvida azadlıq”.
Əgər bu hisslər digər daha güclü, daha dərin və sirrli hisslərə qalib gələ bilmirsə, onların qarşısında sarsılırsa, bu da təbiidir. Bu əsərin əvvəlində söylənmiş bir fikrin düzgünlüyünü sübut eləyir:
“İnsan həyatı nə qəribədir! – deyə düşünürəm, bəzən tuş tutub getdiyin yol haradan başlayır və səni haralara aparıb çıxarır? Əvvəl söyüd salxımlarının zərif kölgəsi ilə sakit-sakit axan çay birdən nə amansız burulğanlar yaradır”.
İ.Əfəndiyev psixoloqdur, özü də incə bir psixoloq. Lakin bu o deməkdirmi ki, yazıçı mənəviyyat aləmi dialektikası problemini tam həll etmişdir və bu cəhətdən kamilləşməyə heç bir ehtiyacı yoxdur?
Daxili aləm dialektikası elə bir problemdir ki, bu haqda sənətkar ömrü boyu düşünməli, daim yeni yollar, yeni üsullar axtarmalıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında bizi təmin etməyən iki cəhətə diqqət yetirməyi lazım bilirik.
Birinci, kişi gözəlliyi idealının sırf zahiri gözəllik, əzəmət, sərtlik, şahanə duruş və bu kimi effektli əlamətlərlə səciyyələndirilməsidir.
Məsələ yalnız onda deyil ki, bu cəhətdən yazıçı heç bir kəşf etmir.
Məsələ ondadır ki, zahiri əzəmətə malik olmayan Bezuxovların gözəlliyini ən yüksək bir gözəllik timsalı kimi təsdiq edən realizmin nailiyyətləri fonunda bu təmayül arxaik görünür.
Biz heç də zahiri gözəlliyin, o cümlədən kişi gözəlliyinin əleyhinə deyilik. Lakin yazıçı özü də yaxşı bilir ki, zahiri, effektli gözəlliyi təsvir etmək nə qədər asandırsa, adi, yaxud çirkin zahiri görünüşün arxasında gizlənmiş gözəlliyi göstərmək və ona məhəbbət oyatmaq bir o qədər çətindir.
“Dağlar arxasında üç dost” əsərinin qəhrəmanı Səlimənin Şahlara məhəbbəti qədd-qamət, şahanə duruş, sərt və əzəmətli sifət kimi keyfiyyətlərə məftunluq hissiylə o qədər bağlıdır ki, doğrusu, bu sevginin dərinliyinə şübhə edirsən.
“O bütün qədd-qaməti ilə mənim qarşımda dayanmışdı. Onun səsində bir kişilik qüruru vardı. İndi onun baxışları sərt və kəskin idi”.
“Mənim qəhrəmanım uzaq dağlarda ayazdan-şaxtadan yanıb, mis rəngi almış çöhrəsi, qədd-qaməti və xəncər kimi kəskin baxışlarıyla gənclərin hamısından seçilirdi”.
“Mənim nişanlım, mənim əzizim. Səndə gözəlliklə sərtlik, qılınc kimi kəskin qəzəblə mərhəmət nə gözəl birləşmişdir!”
Səlimənin ilk sevgilisinin boksyor olması Bəndalı kişinin kürd qəbilələrinin başçısına bənzəməsi, dağların və şahların uca, soyuq və sərt təbiəti (nədənsə adamın ağlına Qərb kinolarında təbliğ olunan “sərt gözəllik” idealı gəlir) dağlar qoynunda Ştrausun valsının çalınması, hadisələrin Qartallı dərədə cərəyan etməsi və sair ayrı-ayrılıqda təbii səsləndiyi halda, bir yerdə çox ekzotik səslənir.
Arıq və sərt üzlü, qartal burunlu Bəndalı kişinin gənclikdə qaçaq olması, Şahların Səlimə xəyalında Napoleona, Makedoniyalı İsgəndərə çevrilməsi, “mavi alova” bənzəyən gözləri, “taqətdən düşmüş pələng kimi” yavaş səslə danışması, Səliməni “heyrətə” gətirən amiranəliyi və bu kimi bir çox cizgilər əsərə zahiri dəbdəbəlik gətirir, gözəllik idealını yüksəltmir, əksinə, alçaldır.
İ.Əfəndiyevin nəsrində və xüsusən “Körpüsalanlar” povestində bizi təmin etməyən ikinci cəhət – kişi qəhrəmanlarının daxili aləminin hərtərəfli tədqiq olunmaması, onların daxili imkanlarının axıra qədər aşkara çıxmaması, müəyyən psixoloji natamamlığıdır.
Məsələn, “Körpüsalanlar” povestinin qəhrəmanı Adil nöqsanlı adamdır. Şöhrətpərəstdir, qurudur, təşəxxüslüdür və s. Səriyyə kimi qadın onunla axıra qədər yaşaya bilməzdi.
Lakin bizə elə gəlir ki, o, tam mənfi səciyyəli adam deyil. Qartal burunlu deyil, amma ciddidir, gözlərindən od-alov yağmır, ancaq təmizdir, ailəsini, gələcəyini düşünəndir, cadugərlik qabiliyyətinə malik deyil, ancaq işgüzardır.
Lakin yazıçı Adilin mənəvi aləmini Səiyyənin mənəvi aləminin tədqiqi səviyyəsində açıb göstərməmişdir.
Yenə də Səriyyə ondan ayrılacaqdı. Lakin biz daha zəngin və daha maraqlı bir mənəviyyatla rastlaşardıq.
Əlisa Nicatın “Nəğməyə dönmüş ömür” romanını “Qəmli könül” adlandırmaq olardı.
…Qəmli dastan bizi əsərin ilk səhifələrindən təmiz, xeyirxah, müdrik bir həyatın faciəvi anlarına aparıb çıxarır.
Oxucu görür ki, axund Sədrəddinlər aləmində Mirzə Şəfi yalqızdır, başıbəlalı, ürəyi yaralıdır.
Canlı ölülərin nəhəng qəbirstanlığında Şəfilərə yer yoxdur. İstedad, daxili aləm zənginliyi, munislik təqib olunur, istedadsızlıq, naşılıq, qansızlıq şöhrət və səadət taxtına mindirilir.
Şəfi qəmlənir… 30 illik həyatında sevinc onun qəlb otağına çox az, qəm isə həmişə, çağrılmadan gəlmişdir.
“Bu qədim şəhərdə min illərdən bəri olduğu kimi, indi də hərə öz səadətinin hücrəsinə qapılıb yaşayırdı. Yalnız onun, Şəfinin hücrəsi boş idi, səadətsiz idi”.
Şəfi qəmlənir.
Dərrakədə, savadda, istedadda hamıdan yüksək olan bir avam ev-eşik üzünə həsrətdir, nifrət etdiyi məsciddə qalmalı, mövcudluğunu inkar etdiyi xanlar aləminə daxil olmalı, dostsuz-həmdəmsiz yaşamalıdır.
“Hacı, həyatımdan bir günəş kimi qopub getdin. Məni o zülmət və vəhşilər içində qoyub getdin. Nə yurdum var, nə qohum-qardaşım, nə dost-aşnam”.
Əgər həyat insana zillətdən, əzabdan, işgəncədən başqa bir şey vermirsə, onda yaşamağın mənası varmı? Şəfini həyata bağlayan nədir?
Həyatda gözəllik, məhəbbət və sənət vardır.
Həyatda təbiət, şeir, bir də Züleyxa vardır.
Şəfini yaşadan, onu özündən razı heyvanlar aləmindən ayıran, bir anlıq dünyanın ən xoşbəxt adamı eləyən bunlardır.
Nə yaxşı ki, Şəfi şair və filosofdur, nə yaxşı ki, təbiət ona həssas qəlb və yanar zəka vermişdir!
Nə yaxşı ki, həyat Şəfiyə səadəti damla-damla içdirməklə, `onu məhəbbətin qədirbiləni etmişdir. Nə yaxşı ki, onun qəlbində məhəbbət əhlinə belə bir minnətdarlıq odu yanır.
Züleyxa Şəfi üçün böyük və gözəl bir aləmə çevrilir. Məhz Züleyxa ilə görüşəndən sonra onun qəlbində atəşin, ehtiraslı sətirlər yaranır.

Hardadır yer cənnəti, bir sevdanın telində,
Gözəllərin gözündə, köhlənlərin belində.

Məhz Züleyxanı sevdikdən sonra Şəfi, hətta məscidin günbəzlərinin də qeyri-adi, sirli gözəlliyini duyur.
“Bu günbəz nə qədər böyük, nə qədər gözəlmiş. Kərpic rəngli minarələr, zirehli nizələr kimi elə bil maviliyə sancılıb. Bütün bu məscid, günbəz və minarələr ona görə gözəlləşmişdir ki, dünyada Züleyxa var idi”.
Züleyxa məhəbbətini əziz tutduğu üçün Mirzə Şəfi onu itirməkdən qorxur, təlaş hissləri səadət anlarında belə onu tərk etmir:
“Züleyxa, sultanım, sənin bu gənc, bu qüdrətli gözəlliyin məni hara çağırır? Səadətin qızmar çöllərinəmi? İztirabın solğun bağçalarınamı?”
Şəfinin Züleyxaya məhəbbətini təsvir eləyərkən, müəllif bəzi incə bədii ştrixlərdən də bacarıqla istifadə edir. Bu nöqteyi-nəzərdən Şəfinin, Züleyxanın atası İbrahim xana münasibətinin bədii təhlili maraqlıdır.
Şəfi İbrahim xanı sevməyir. Lakin Züleyxanın atası olduğu üçün ona ehtiram göstərir.
Züleyxanın cazibədarlığı, təbiiliyi, atəşin və davamlı məhəbbəti əsərdə şair hissiyyatı və zəkasının sığındığı nurlu bir qüdrət kimi tərənnüm edilir.
Müəllif bu sevginin ülvi mənasını tərənnüm etdiyi kimi, onun real gözəlliyini də təsvir edə bilmişdir.
“Şəfinin nəfəsindən tənbəki qoxusu, paltarından isə tər iyi gəlirdi. Qız ötəri olaraq müəlliminin əbasına və köynəyinin boynuna, yaxasına nəzər saldı. Ağ kətan köynək sapsarı olmuşdu.
Qızın qəlbində birdən-birə bu yoxsul, məğrur və müdrik cavana hakim olmaq, ona qulluq eləmək, həyan olmaq həvəsi oyandı”.
Əgər canlı ölülər qəbirstanlığında Şəfini bu cür qiymətləndirən, dərk edən, onunla həmdərd olmağı özünə səadət sayan bir insan varsa, deməli yaşamağa dəyər.
Deməli, ülvi duyğular, şairanə düşüncələr, fəlsəfi meyillər, hətta burada da məscidlər və qəbirstanlar aləmində də könüllərə hakim ola bilər.
Deməli, xeyirxah niyyətlər, saf və mənalı həyat insanları ilhamlandırmaq, onların qəlbini coşdurmaq qüdrətini burada da itirməmişdir. Heç bir qüvvə, heç bir qeyri-ideal həyat ülvi hissləri insanların qəlbindən çıxarda bilməz.
Deməli, Sədrəddin axundlar insanları insanlıqdan məhrum edə bilməmişlər.
Mirzə Şəfinin pənah gətirdiyi və mənliyini təsdiq etdiyi ikinci aləm – şeir aləmidir.
“Şəfi düşünür, yazırdı. Yuxarıda şamın dövrəsində hərlənən yaşıl, kiçik pərvanələr odda yanır, ağ vərəqə tökülüb qalırdılar. Bayırdan isə ardı-arası kəsilməyən yeniləri gəlirdi”.
Şəfinin şeir və gözəllik dünyası ona yad və düşmən olan ictimai aləmlə toqquşmalı olur.
Şəfinin gözəllik və şeirdən yoğrulmuş mənəvi aləmi ilə toqquşur.
Lakin bu əsas konfliktin təsvirində gənc yazıçı müəyyən səthiliyə yol verir. Onun psixoloji təhlil üsulu burada öz məhdudluğunu bariz şəkildə aşkara çıxarır… Bu, özünü həm ictimai mühitin nümayəndələrinin psixoloji təhlilində, həm də Mirzə Şəfinin onlara münasibətinin təsvirində göstərir.
Ədalət naminə demək lazımdır ki, məsələn, İbrahim xanın psixoloji təsvirində müəyyən bir rəngarənglik duyulur. İbrahim xanın Molla Şəfiyə münasibəti mürəkkəb və ziddiyyətlidir.
Mülkədar olduğu üçün o, Mirzə Şəfiyə qız vermək fikrini ağlına gətirmək istəmir, şairin kasıbçılığı, kimsəsizliyi bir an onun nəzərindən qaçmır. Lakin ədalət hissini tam itirmədiyi üçün o, Mirzə Şəfinin istedadını, müdrikliyini, alicənablığını qiymətləndirir, ona hörmət bəsləyir.
“Xan, yeganə, həm də bu qədər gözəl qızının yoxsul bir şairə verilməsi fikrini heç ağlına belə gətirmirdi.
Ancaq qəribə burası idi ki, bu müdrik və bədbəxt gəncin hərəkətinə qarşı öz qəlbində heç bir qəzəb, kin duymurdu. Qəribəydi, elə bil onun bu adama qarşı rəğbəti daha da artmışdı”.
Lakin Mirzə Şəfinin əsas düşməni – cəhalət, dini fanatizm timsalı axund Sədrəddin əsərdə səthi təsvir edilmişdir. Axund Sədrəddin kimi adamların daxili aləmi çox müərkkəb, ziddiyyətli, zahirən bəsit, daxilən çox rəngarəng olur. Orada, kin, hiddət, rəzalət, təşəxxüslə yanaşı öz yanlış etiqadına sönməz inam, qəlbinin dərinliyində isə qorxu, təlaş hissləri çuğlayır.
Əsərdə biz bunların heç birini görmürük. Çünki biz axund Sədrəddini ciddi düşünən, özüylə tək qalan, həyəcan keçirən vəziyyətdə müşahidə etmirik.
Əsərdə biz axund Sədrəddini iki dramatik hadisədə görürük. Birinci, M.Şəfi ilə söz duelində, ikinci, Sədrəddinin ailəsi tərəfindən məhv edilmiş cavan qadının dəfn mərasimində.
Birinci səhnədə axund Sədrəddin, Şəfini ifşa etmək məqsədi ilə məclisə çağırır, lakin söz duelində məğlub olur. Şəfinin oxuduğu şerlər məclisdəkilərin xoşuna gəlir və axund istəyinə nail olmur.
İkinci səhnədə Mirzə Şəfi axundun üzünə hissətli sözlər yağdırır: “Bayaqdan başınızın ağrısından danışmalı olsaydınız. Qorxmayın, sizi nə tutan olacaq, nə söyən. Heç sorğu-suala da çəkən olmayacaq. Ancaq allahın adına and olsun ki, bu günahın cəzasından qurtara bilməyəcəksiniz”.
Bizə elə gəlir ki, bu çox azdır. Bunlara əsaslanıb biz Mirzə Şəfiləri bədbəxt eləyən bir mühitin simasını müəyyən eləyə bilmərik.
Bəlkə elə buna görə də əsərdə Şəfinin məhəbbəti onun nifrətindən, xeyirxahlığı mübarizliyindən müqayisə edilməz dərəcədə parlaq təsvir edilmişdir. Şəfinin məhəbbət və şeir aləmi dolğun və hərtərəfli, nifrət və mübarizə dünyası isə sönük şərh edilmişdir.
Birinci aləm tədqiq edilmiş, ikinci aləmin xüsusiyyətləri isə sadəcə şərh olunmuşdur. Arzumuz odur ki, əsərin ikinci hissəsində gənc müəllif bu nöqsanları aradan qaldırsın.
Mənəvi aləmin daxili dialektikasını hərtərəfli, geniş miqyasda tədqiq etmədən monumental bədii surət yaratmaq mümkün deyildir.

(ardı var)