GUTLAMA

Yanvarın 31-de Azerbaycan Respublikasının gurucusu, ulusal öncül Mehemmed Emin Rasulzadenin doğum günüdür. Mehemmed Emin Rasulzade 1984-cü il yanvarın 31-de Bakının Novxanı köyünde doğulmuşdur.  Sayğılarla anırıg!

***

 AZERBAYCAN RESPUBLİKASININ YÜZ İLLİYİNE

TARİXİ ARAŞDIRMALAR

1828-ci ilde Rusiya imperiyasına daxil edilen Şimali Azerbaycan düz 90 il sonra 1918-ci il mayın 28-de proletariatın dahi rehberi V. İ. Leninin “Xalglar hepsxanası” adlandırdığı çar Rusiyasından ayrılıb, azad ve müstegil yaşamag hügugu elde edir[1]. Azerbaycan tarixinde ilk defe olarag demokratik respublika gurulur. “Bu respublika cemi 23 ay, 1920-ci il aprelin 27-ne geder mövcud olmuşdur. Bu respublikanın bir neçe partiyanın, o cümleden müselman demokratik Müsavat partiyasının, ittihad, kadetler, exrar, eser, daşnak, hümmet, sosial-demokrat ve sair partiyaların nümayendelerinden ibaret parlamenti var idi.

Amma kiminse sirli elile hökumet, parlament ve respublika ne üçünse Müsavat hökumeti adlandırılmışdı.

Azerbaycan hökumetinin baş naziri, Azerbaycan Universitetinin esasını goyan biteref Feteli Xan Xoyski [1989-çu ilde Azerbaycan Respublikası ile bağlı biliklerimiz bilgi düzeyinde idi. Feteli Xan Xoyski Bakı Dövlet Universitetinin özülünü goymayıb], parlamentin sedri biteref Alimerdan bey Topçubaşov idi. Hökumetde 1918-ci il dekabrın 15-den [25] herbi nazirliye iliyine geder Rus generalı olan Semed bey Mehmandarov, onun müavini “rus artilleriyasının atası” general-leytenant Aliağa Şıxlinski idi”.[2]

Azerbaycan xalgı özünün minilliklerle mövcud olan varlığı dövründe ilk defe olarag respublika üsuli-idareli, çoxpartiyalı müstegil bir hökumetin başçılığı altında yaşamağa başlayır. Bütün islam Şerginde, esl, hegigi respublika üsuli-idareli [yönetimli] hökumetin Milli Şurasının sedri Mehemmedemin Resulzade seçilmişdi (Burada 1989-cu ilde ola bilecek bilgisizlik vardır: parlamentar politik guruluşda olduğu kimi, o çağda Milli Şura da Azerbaycan Ağalığını yaratmışdır).

1. Resulzade Azerbaycan tarixinde esasen siyasi dövlet xadimi kimi şöhret tapsa da, gözel ve istedadlı tercümeçi, edebiyatşünas, jurnalist, publisist, tarixçi, pedagog kimi medeniyet tariximizde özünemexsus yüksek mövge tutmağa layigdir. Herterefli biliye malik olan M. Resulzade Azerbaycan edebiyatı tarixinde Nizaminin heyat ve yaradıcılığına dair ilk ve sanballı eser yazan azerbaycanlı müellifdir. Çox teessüf ki, 60 ilden artıg bir müddet bu böyük vetenperver ve çox maraglı şexsiyetin adını çekmek bele gadağan idi [Sovet Azerbaycanında Mehemmed Emin Resulzadenin yazdıglarından yararlanıb elmler doktoru, akademik olublar ancag bu böyük bilimçinin adını bele çekmeyibler. Deme, orta okul dersliklerindeki, öyrencilere öyredilen Kerpiçkesen kişinin dastanını da, Nuşirevanla bayguşların söhbetini de, …Mehemmed Emin Resulzade seçibmiş].

Sov. İKP MK-nın yeritdiyi aşkarlıg, yenidengurma ve demokratiya imkan verdi ki, M. Resulzadenin adı çekilsin ve onun rehberlik etdiyi hökumetin [Mehemmed Emin Resulzade Azerbaycan Respublikası Ağalığının başçısı olmayıb] müsbet cehetleri geyd edilsin. Tesadüfi deyildir ki, onun başçılıg etdiyi hökumet haggında “Komunist” gezetinde yazılmışdır: “…İndiye kimi tarix edebiyatında müsavat hakimiyeti dövrü kimi verilmiş Azerbaycan Demokratik Respublikasının mahiyeti ve hemin dövrün spesifik xüsusiyetleri geniş şerh olunmamışdır…”.

İlk defe “Azerbaycan Respublikası” adının elan edilmesi, çarizmin müstemleke siyasetinin galığı Yelizavetpolun ve Yelizavetpol guberniyasının Gence ve Gence guberniyası adlandırılması, medeni ve ictimai heyatda böyük hadise olan Bakı Universitetinin açılması, Azerbaycan dilinin [Azerbaycan Ağalığı 1918-ci il iyunun 27-de Türk dilinin dövlet dili olduğunu bildirmişdir] dövlet dili elan edilmesi,[3] mekteblerin millileşdirilmesi layihesinin hazırlanması, öz mehdudluğuna ve xalgdan uzaglığına baxmayarag [? Son düşünce anlamsızdır], ilk defe parlament sisteminin yaradılması… Bu ve başga cehetler Azerbaycan Demokratik Respublikası tarixinin öyrenilmesi zamanı tarixçilerimizin nezerinden yayınmamalıdır[4].

Aşkarlıg ve yenidengurmanın neticesi olarag M. Aliyev “Mehemmedemin Rasulzade” adlı megale yazıb “Odlar yurdu” gezetinde çap etdirdi[5]

Gocaman yazıçımız M. Süleymanov “Edebiyat ve incesenet” gezetinde “Keçmişden gelen sesler” adlı megalesinde bu görkemli elm ve dövlet xadimini meşhur “Şahname” gehremanlarından birinin adı ile “Esrimizin Seyavuşu” adlandırmagla ona layıg olduğu giymeti vermişdir.[6]

Şübhesiz ki, vaxtile adlarını çekmeye cesaret etmediyimiz H. Cavid, E. Cavad, M. Müşfig, B. Çobanzade, S. Mümtaz, V. Xuluflu,[7] ve b. şair ve alimlerimizle yanaşı, tarixi, siyasi sebeblerle elagedar olarag öz yaradıcılıglarını esasen xaricde davam etdirmeye mecbur olmuş E. Ağayev (Ağaoğlu), E. Hüseynzade, C. Zeynaloğlu, C. Hacıbeyli, E. Ceferoğlu, hemçinin M. Resulzadenin heyat ve fealiyetleri xüsusi tedgigat obyekti kimi tedgig edilecek, eserleri öz doğma yurdlarında çap olunacagdır.

***

Tehranda çap olunan “Ayende” jurnalının 1988-ci il 1 ve 2-ci nömrelerinde “Mehemmedemin Resulzadeden Tegizadeye üç mektub” adlı megale çap olunmuşdur. Megalede M. Resulzadenin Novruz bayramı münasibetile Seyid Hesen Tegizadeye gönderdiyi poçt kartı üzerinde öz eli ile yazdığı tebrik ve şekli verilmişdir. Bundan elave Azerbaycan dilinde arab-fars elifbası ile yazılmış üç mektubdan birinin de fotosureti vardır.

“Ayende” jurnalının sahibi ve müdiri, görkemli İran alimi İrac Efşarın mektublarla elagedar yazdığı mügeddime ve geydlerden melum olur ki, M. Resulzadenin S. H. Tegizadeye yazdığı mektublar onların doğma ana dilindedir. Jurnalda hemin mektubların Mir Hidayet Hisari terefinden fars diline tercümesi çap olunmuşdur. 1922-ci il 22 oktyabr tarixli mektubun eslinin fotosureti verildiyi üçün onu olduğu kimi müasir Azerbaycan elifbasına çevirib megalenin sonunda vermeyi meslehet bildik.

1. H. Tegizade keçen esrin sonlarından başlayarag tehsil almış, maarifçilik sahesinde xidmetler göstermiş, esrimizin evvellerinde İranda, xüsusile Cenubi Azerbaycanda ingilabi herekatlarda feal iştirak etmişdir. Daha sonralar ise siyasi dövlet xadimi, senatın deputatı olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı, o, müxtelif şerg ve gerb dillerini mükemmel bilen görkemli alim kimi nezeri daha çox celb edir. Eramızdan evvel başlayarag XX esrin ortalarına geder böyük bir dövrün müxtelif tarixi, edebi hadiseleri, şexsiyetleri ile elagedar olarag fars dilinde yazdığı cildlerle eserlerin heç olmazsa seçilmişlerinin S. H. Tegizadenin öz doğma ana diline tercüme ve çap olunması vaxtı çoxdan çatmışdır.

Böyük bir tarix olan heyatı ve elmi fealiyeti kiçik bir megaleye sığmadığına ve onun haggında melumat vermeyi garşımıza megsed goymadığımıza göre bundan vaz keçirik. Lakin oxucuları nigaran goymamağı ve geniş oxucu kütlesine melum olmayan bir mektubun azerbaycanca [türkce] gısa mezmununu vermeyi daha megsedeuyğun hesab edirik. Bu mektub hem onun heyatının ilk 25 illik dövrü haggında tesevvür yaradır, hem de meşhur mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyeve yazıldığı üçün şübhesiz, oxucular üçün daha maraglı olacagdır.

O yazır ki, men meşhur pişnamaz Ağa Seyid Tegi Ordubadinin oğluyam. Tebrizde anadan olmuşam ve orada yaşayıram. 25 yaşım var.[8] 20 ildir ki, tehsille meşğulam. Atam isteyirdi ki, meni dini tehsil almag üçün Etabata (Kerbala, Necef, Bağdad) göndersin. Men ise dünyevi ve medeni elmleri öyrenmek isteyirem. Osmanlı, fransız ve ingilis dillerini öyrenmişem, hesab, hendese, cebr, fizika, fiziologiya ve s. elmlerden xeberdaram. Bunları öyrenmek üçün son 7 ilde 70 ilin eziyetini çekmişem.

Sey gösterdim ki, bir metbee tesis edim ve millete xidmet etmek kimi arzularımın bir gismini heyata keçirim. Bedbextlikden müveffeg ola bilmedim. Sonra Tebrizde evvelinci milli medrese olan bedbext Terbiyet medresesi tesis etmek üçün eziyetler çekdim. Cahil adamların vehşiliyinden zehmetim heder getdi.

Bir müddet Loğmaniye medresesinde coğrafiya, arab dili ve s.-den ders dedim. 1316-cı (1898-1899) ilde hemin adda kitabxana tesis etdim. Bu axırlarda “Gencineyi-fünun” adlı gezet neşr etmeye başladım. Adından melum olduğu kimi, bu, elmi bir gezetdir. Burada xalgın veziyetinden, xeberler ve siyasetden behs olunmur. İranın daxili üçün siyasi bir gezetin de neşrine ehtiyac duyulur.

10 ile yaxındır ki, cenab Hacının marifperverliyi ve sexaveti haggında eşidirem, gezetlerde yazırlar. Buna göre size müraciet edirem.

Dediyim kimi, men fransız ve ingilis dillerini bilirem. Gerek London ve Amerikada ingilis dilinde, yaxud Parisde faransız dilinde elmleri öyrenim. Bu da menim üçün çetindir. Çünki oxumag üçün vesaitim yoxdur.

Öyrenmişem ki, amerikalıların Beyrutda böyük bir möteber [sayılan, güvenilen] medresesi var. Orada dersler arab ve ingilis dillerinde keçirilir. Asiya ve Afrikadan orada 5-6 min telebe oxuyur. Oranı gurtaranlar hekim, mühendis ve başga senetlere yiyelenirler. Ancag orada ilde 10 lire tedris, 25 lire de menzil ve yemek haggı alınır. Daha 25 lire kitab, paltar ve s. üçün lazımdır. Eger cenab Hacı menim tehsilim üçün insaniyet adına ilde 60 lire lütf etse, son derece minnetdar olaram. Arzu edirem ki, Bakıya gelib[9] Sizi ziyaret edim, lakin buna iki şey mane olur… Xahiş edirem, meni meyus etmeyesiniz. Eger xahişimi gebul etseniz, baratı Beyrutda Amerika medresesine gönderiniz”.

Semimi hörmetle Seyid Hesen Tegizade[10]

***

Şübhesiz, oxucuları M. Resulzade ile S. H. Tegizadenin elagesi meselesi düşündürecekdir. Bunun üçün S. H. Tegizadenin öz yazılarına müraciet etmeyi münasib bildik. Onun görkemli dövlet xadimi, istedadlı alim ve yazıçı M. Resulzadenin ölümü münasibetile yazdığı “Hadiselerle dolu heyatın sonu” adlı xatiresinin gısa mezmununu oxucuların diggetine çatdırırıg: “Keçen ilin behmem[11] ayında Hindistana müsafiret edib isfend[12] ayının ortalarında Tehrana gayıtdım. 2 gün evvel poçt vasitesi ile Tehrana, o merhumun hemkarları adından bize mektub gelmişdi. Hemin mektubda köhne dostum Mehemmedemin Resulzadenin Angaradakı vefatı xeber verilirdi. O merhum mart ayının 7-de (yaxud 2-de) 1955-ci ilde vefat etmişdi.[13]

O merhumun bizimle dostluğu son derece fövgelade idi. Resulzade son derece fövgelade adlı-sanlı şexslerden idi. Bütün ömrüm boyu Şerg torpağında onun kimi bir şexsiyet görmemişem desem, mübaliğe etmerem.

O, çox terbiyeli, güvvetli mentige malik, saf gelbli, sadig, düzdanışan, metin, pak ve öz meramında imanlı, fedakar, canını gurban vermeye hazır olan bir şexs idi. O, dünyada baş veren hadiselerden xeberdar olmagla beraber, güvvetli bir yazıçı idi. Men çox xoşbextem ki, onu tanımışam, onunla söhbet etmiş ve dostu olmuşam.

Hansı milletin bele oğlu var, xoşbextdir!

Onun fealiyetinin bir hissesi İranda ve İran üçün idi. Ömrünün sonuna geder İrana mehebbeti elden vermemişdi.

Mehemmedemin  Bakıda bir şie ruhanisinin oğlu idi ve bu şeherde dünyaya gelmişdi.[14] Bir geder köhne tehsili vardı. Yeni elmleri, rus dili ve edebiyatını kamil bilirdi. Cavanlıgdan siyaset ve millete xidmet xettine meyl edir, sosializm temayülünü tapır. Fehleler arasında fealiyet gösterir. XX esrin evvellerinde Rusiyada ve Bakıda 1904 [1905] ingilabı zamanı “meşhur gürcü sosialisti” Stalinle (sonralar Rusiyanın hakimi oldu) hemkar ve hemgedem [yoldaş] olur.

O, cavanlıg vaxtlarında evvelce Bakı milli metbuatında “Heyat”, “İrşad” ve “Füyuzat” gezetlerini neşr eden Ahmed bey Ağayev (sonralar Ağaoğlu) ve Ali bey Hüseynzade ile işleyir. Tezlikle özü “Tekamül” adlı sosialist temayüllü gezet neşr edir.

Resulzade İran ingilabının evvellerinde Bakının iranlı azadixahları [özgürlükseverleri] ile birge fealiyet gösterir. 1327-ci hicri-gemeri ilinde (1909) İrandakı kiçik istibdad zamanı Reşte sefer edir. Tehran feth edildikden sonra hemin ilin ortalarında Tehrana gelir. Tezlıkle onun fövgelade yazıçılıg bacarığı aşkar olur ve meşhur “İrani-no” gezetinin müdiri olur. Bununla da İranda Avropa sepkinde, yeni terzde gezetçilik yaranır. O, Demokrat firgesinin rehberlerinden idi. Bu partiyaya garşı şiddetli mübarize aparan Rusiya ve Rus sefareti [elçiliyi] onu teleb edir. O dövrün sedr-ezemi [baş bakan] olan Mehemmedveli xan Süpehsalar onun irandan çıxmasına emr verir. O zaman men İstanbulda idim. Resulzade ora geldi. Çünki İranda ve Gafgazda yaşamag mümkün deyildi.

Hicri-gemeri 1329 ve miladi 1910-cu il idi. Biz iki nefer bir yerde yaşayırdıg ve bu birlikde yaşamag ilyarıma yaxın bir müddet davam etdi. Ondan gördüklerim günden-güne menim onun exlagının temizliyine olan egidemi artırırdı. Sonralar men Avropa ve Amerikaya getdim ve ondan uzag düşdüm. O, İstanbulda galdı. Tedricle “Genc türkler”[15] ile hemgedem [birge, yoldaş] olur. Ancag bu yol, egide ayrılığı bizim dostluğumuza xelel getirmedi.

Resulzade evvelce bir iranlı kimi İstanbulda yaşayır ve başına iranlı papağı goyur, iranlılarla elage saxlayırdı. Sonralar eşitdim ki, türklerin “İttihad ve tereggi” partiyasına temayülü ile elagedar olarag iranlılar ona kin-küduret besleyirler.

1924-cü ilde İstanbulda bir gezet neşr edirdi. Menim Berlinde evlenmek xeberimi eşidib, İstanbuldan mene bir mektub yazmışdı. Çox uzun ayrılıgdan sonra buna çox sevindim. Ancag bu mektubunda tebrikden sonra İstanbuldakı iranlılardan gileylenirdi ki, ona yaxşı nezerle baxmırlar. Men derhal ona yazdım ki, hegigi dostlug asimani bir megamdır, siyaset, tutduğumuz yollar ona tesir ede bilmez.

Resulzadenin sonrakı heyatı hadiselerle dolu bir dastandır. Rusiyadakı ingilab neticesinde Gafgaz ölkeleri istiglaliyet gazandıgdan sonra öz vetenine gayıdır. Tezlikle Bakıda Azerbaycan adlanan siyasi bir ölke yaradır ve oranın milli meclisinin reisi ve o memleketin Müsavat partiyasının rehberi olur. Sonralar ingilabi Rusiya dövleti yeniden Gafgaza el uzatdığı üçün Gürcüstan, Ermenistan ve Bakını işğal edir. Müsavatçılar xetere [uğursuzluğa] düsür ve çoxu tutulur. O hökumetin en görkemli rehberi olan Resulzade düşmen hesab olunduğu üçün gizlenir ve öz dostu Kazımzade ile Dağıstandakı (Şimalı Gafgazdakı) bir kende gedir.[16] Goca bir müselman kendlisinin evinde gizli yaşayır. Bir az sonra tecrübesiz bir dostunun yazdığı mektub poçtda ele keçir. Bakıda bu yerden xeberdar olurlar. Rus goşunu o kendi mühasire edir. Resulzadeni ve dostu Kazımzadeni tutub Bakı şeherine aparırlar. Bir gece yarısı onu mühakime edirler. Mehkeme otağı tegriben boş idi. Feget, bir hakim ve orta boylu, deri paltar geymiş (yapıncılı) bir şexs hakimin kürsüsü yanında dayanıbmış. Garanlıgda onun üzünü ayırd etmek mümkün deyildi. Bir azdan hemin şexs hakime işare edir ve gedir. Özü Resulzadenin yanına gelib deyir:

• Meni tanımırsan?

Resulzade evvel mültefit [tanımır] olmur, mechul şexs üzünü açandan sonra görür ki, köhne dostu Stalindir.

O, Resulzadeye deyir ki, Moskvadan Bakıya yenice gelmişem. Senin hebs olunmağını eşitdim, istedim seni görüm. İndi sen azadsan, hara isteyirsen get. Ya öz menziline, ya xarice, ya Moskvaya. Ancag men meslehet bilirem ki, menimle Moskvaya gedek.

Melumdur ki, bu axırıncı gerar idi. Sabahısı, ya o birisi günü Stalinle birlikde gatarın xüsusi otağında Moskvaya gedir. Getmemişden ona bir saat icaze verirler ki, öz menziline baş çeksin, öz emisi gızı olan arvadını ve yeni doğulmuş uşağını (sonra ömrünün sonuna kimi onları göre bilmedi) görsün.

Moskvada dostu Kazımzade ile yaşayır. Onun üçün her ay az bir mebleğ teyin edirler. O, farsca ders demekle meşğul olur.

Men 1922-ci ilin baharında Moskvaya, Rüsiya ile mügavile bağlamag üçün getdikde, onu şeherde gördüm. Bezen onun ve dostunun kasıb menziline gedirdik. Bir geder sonra (deyesen 1923-cü ilin baharında) o iki nefer yay tetili zamanı Peterburga gedir. Oradan özlerini Finlandiyaya çatdırırlar. Oradan Almaniyaya ve İstanbula gedirler.

Resulzade illerle Şergi Avropada yaşayır. Bir polyak gızı ile evlenir. Müharibeden sonra İstanbula ve oradan Angaraya gedir. Mücahidlik ve yazıçılıgla meşğul olur.

Menim ondan axırıncı xeberim bir mektubdur ki, neçe ay bundan gabag ondan gelmişdir. Mektubda köhne günler xatırlanırdı. Onu görmek ümidinde idim, ancag bu ümid puç oldu. Allah ona rehmet elesin.

Pesulzade Fars edebiyatına yaxşı beled idi. Neçe vaxt idi ki, Nizami Gencevinin “Xemse”sini çap etmeye hazırlaşırdı. Haglı olarag Nizamini öz hemşeherlisi bilirdi.

20 ordubehişt 1334[17]

1-Cİ SÖZARDI: [Anılarda çox şey üzdendir. Konu son 30 ilde daha derinden, daha düzgün öyrenilmişdir].

1. Resulzade xaricde olarken elmi fealiyetle meşğul olmuş ve “Esrimizin Seyavuşu”, “Azerbaycan respublikasının keçmişi, teşekkülü ve indiki veziyeti”, “İstiglal mefkuresi ve genclik”, “Rusiyada siyasi veziyet”, “Azerbaycan ve istiglaliyeti”, “Gafgaz problemi ile elagedar pantürkizm”, “Azerbaycan respublikası haggında bezi geydler”, “Azerbaycanın kültür gelenekleri”, “Çağdaş Azerbaycan edebiyatı”, “Çağdaş Azerbaycan tarixi”, “Azerbaycan şairi Nizami” kimi kitablar yazıb çap etdirmişdir.

Yeri gelmişken geyd edek ki, hele Azerbaycan Demokratik Respublikası yaranmamışdan evvel M. Resulzadenin xalg arasında böyük hörmeti olmuşdur. “Açıg söz” gezetinde çap olunmuş “Suraxanıda miting” adlı megale buna esaslı sübutdur. Hemin megalede oxuyurug: “Evvelce Mehemmedemin efendi bir meruze oxudu… Natig bir çox defelerle sürekli algışlarla garşılanmagda idi… Sonra “Hümmet” firgesi terefinden gönderilen Meşedi bey Ezizbeyov söz alıb söylemeye başladı. Meetteessüf xalg Meşedi beyin sözlerini getiyen eşitmek istemediklerini gurultularla beyan etdiler”[18]

***

İREC EFŞAR

MEHEMMEDEMİN RESULZADEDEN TEGİZADEYE ÜÇ MEKTUB

Mehemmedemin Resulzade Bakı çemaatından ve oranın ruhanilerinden birinin oğludur. Köhne tehsilden sonra sosialistlik egidelerine güvvetli meyl etmiş ve siyasi fealiyete başlamışdır. Nehayet Stalinle tanış olur ve bir müddet onunla hemkarlıg edir (Stalin “güdret” tapandan evvel). Onun (M. Resulzadenin – E. R.) heyatının müfessel [geniş] şerhini Tegizade yazmışdır. Bir daha oradan buraya köçürmeye ehtiyac yoxdur.

Resulzade özünün siyasi heyatının bir hissesini İranda keçirmiş ve bizim memlekete ürekden bağlanmışdır. Kiçik istibdad dövründe iranlılara kömek üçün Bakıdan Reşte gelir ve Tehran feth edildikden sonra Tehrana gelib demokrat destelerle birleşir. Demokrat partiyasının üzvü olur ve yazıçılıg güdreti olduğu üçün meşhur “İrani-no” (Yeni İran) gezetinin müdiri seçilir. Mehemmedveli xan Süpehsaların reisül-vüzeralığı (baş nazirlik) dövründe Rus sefirliyinin teleb ve tezyigi ile onu İrandan çıxarırlar (1329-1911).

Sonra İstanbula getdi. Tegizade o günlürde orada idi ve bu iki nefer bir-birine yaxınlaşır ve daimi dostlaşırlar. Bir menzilde sakin [yaşayır] olur ve ilyarım müddetinde birlikde yaşayırlar.

Resulzade sonralar “Genc türkler” desteleri ile birleşir ve nehayet Bakıya gedir ve oranın Müsavat hökumetinin müessislerinden [yaradıcılarından] olur. Hemin destgah [agalıg, gurum] merkezi Şura hökumeti güvvesi ve Gafgaz bolşevikleri vasitesile aradan götürüldü. Çox böyük çetinliklerle özünü Avropaya çatdırır. Sonra Türkiyeye gedir ve ömrünün son 20 ilini orada keçirir. Ancag yene de siyasi fealiyetinden el çekmir. 1333 [-cü ilin] isfend [ayında] vefat edir.

***

Bundan evvel onun şeklini, poçt veregesinde Tegizadeye yazılmış yazısını jurnalda çap etdik. İndi elimizde olan üç müfessel mektubunu çap edirik. Bu mektublarda hem o iki ingilabçının evvellerde olan elagelerinin cehetlerini ve hem de Resulzadenin şexsi siyasi fealiyeti barede faydalı melumat vardır.

Bu üç mekrub Türk (Azerbaycan – E. R.) dilindedir ve ağayi-Kerim İsfahaniyanın lütfkarlığı [yaxşılığı]  ile hörmetli alim ağayi-Mir Hidayet Hisari Fars diline tercüme etmişdir. Onlar deyirdiler ki, türkce (azerbaycanca) mektular gafgazlıların ve osmanlıların istilahları ile garışıgdır.

Geyd etmek lazımdır ki, Tegizade Resulzadenin tercümeyi-halında 1917-ci il 15 mart tarixli mektuba işare etmişdir”.[19]

***

КОНТОРА РЕДАКЦИИ ГАЗЕТЫ                        (ЛИЧНОЕ)

«АЧЫГ СОЗ»  («ЯСНОЕ СЛОВО»)               БАКУ «   » —–19

22 OKТЯБРЯ 1917 BAKU

UNUDULMAZ DOSTUM

Sabah çağı idi. Mirze Ali Mehemmed xan Üveysi[20] idareye teşrif getirmişlerdi. Ehvalınızı sordum. Stokholmda idi, – dediler.[21] Adresinizi istedim, Berlindedir, – söylediler. O, bir-iki gün burada galdıgdan sonra Tehrana gedecek. O, idareden haman getmişdi. Men de beraber keçirdiyimiz keçmiş günlerin unudulmaz xatiresine dalmışam. Nagah poçta geldi. Munis bir paket diger zerfler arasında nezer-diggetimi celb eyledi. Haman yazını tanıdım, odur, – dedim. Açdım, özüdür. Artıg ne geder şad olduğumu ve ne kibi bir hissiyati-semimane  [iç duyğusu ] ile mütühessis [dolu, coşgun] olduğumu özün düşün.

Ehvalımı soruyorsunuz. Kağızınızı aldığım zaman keçen bir meclisde vage olan bir mübarizeyi yazmagla meşğul idim. Bakıda bir deste münafiglerden [aragarışdıran] ibaret adamlar “şeriet isteriz” biçimli bir “müselmanlıg” firgesi tesis edib, biz – milliyetperver demokratlarla mücadile başlamışlardı. Heç neleri olmasa da, könül bulandırmaları vardır.

Feget, [ancag] elel-ümum [genellikle] işlerim fena [pis, kötü] deyildir. İş çox, adamlarımız azdır. Burada Türk edemi-merkeziyet firgesi [Türk Federalist Partiyası] “Müsavat” namında [adında] bir firge tesis etmişik.[22] Megsedi Rusiyanın federalizm mesleki ile gurulmasını teleb eylemekdir. Bu günlerde firgenin ilk kongresi (gurultayı) gurulacagdır.

İran Demokrat firgesinin burada şöbesi vardır. Onlarla münasibetimiz dustanedir. O geder meşğuliyetim var ki, adeten gezeteye yazı yazmağa fürsetim bele yoxdur. Bilxasse İran haggında yazmag isteyiremse de, vaxtım müsaid [çatmır, uyğun] olmayır. Bu xüsusda vaxtınız müsaid olursa, İran haggında her növ neşriyata “Açıg söz” müheyyadır [açıgdır].

“Açig söz” üç ildir tesis edilmiş, davam ediyor. Özümüze mexsus metbeemiz vardır. “Oruc” neşriyatı olan “İgbal” dayandı. Bizimle iştirak etdi. Bahalıg tezyigine garşı bir növle idare ediyoruz. Çox xoşvegtem ki, ehvalınız yolundadır. Ecaba, İrana getmeyecekmisiniz? Demokrat firgesinde teşkiliyyun [yaradıcılıg] ve ziddi-teşkiliyyun [garşılar] govğalarını yaxşı anlaya bilmeyoram. Mene ele geliyor ki, bu mübarize şeklinden ziyade mena üstündedir. Eyle duyuram ki, ağayani-teşkilatiyyun etıdali-meşrebdirler [liberal düşünceli]. Ziddiyyun [garşılar] ise sabigki milletperestlik meslekinde sabitgedem [duranlar] galmışlar. Birinciler deyesen Rusiya ingilabına çox ümidler besleyir. İkinciler xarici siyasetde yene İngilterenin amir olub galdığını görüyorlar. Feget, son günlerde Tigran[23] burada idi. Onun dediyine göre aralarından bir nifag galxıb, cereyanlar birleşmiş imiş.

Ağayi-Vehidülmülk de sizinlemidir? Sizinle ise erzi-salamım var. Ağayi-Hüseyngulu xan Nevvab cenablarına da ehtiramımı yetirmeye vasite olunuz. Bu mektubla Sizin adresinizi kantora verib tapşırdım, Size gezete yollasınlar. Eyni zamanda Size bir de bir risale gönderiyoram ki, Moskva seferimin xatiresidir.

Gafgaziyanın halı çox müşevveşdir [garışıg, dolaşıg]. İndi melumat alınmışdır ki, cebhedeki ordu gayıdıb geri geliyor. Bu axıntı gabağında memleketin [ölkenin] halı ne olacag, melum deyildir. Bilxasse, [özellikle, daha çox] müselmanlar iztirabdadırlar [gorxu, sıxıntı]. Bir yanda seçki mübarizeleri bşlanıyor, meclisi-müesisan [parlament] namizedleri cüzinde [içinde] firgemiz terefinden men de daxil edilmişem. Meclisi-müessisan seçkileri ile beraber belediyye seçkileri, fehle şurası seçkileri, firge seçkileri, meden seçkileri, bilmem ne seçkileri vardır. Bu seçkiler içinde gerg olub galmışıg. Rusiyanın seçkiden başga bir işi, getnamelerden başga bir sözü yoxdur. Feget, axırı xeyirdir.

Ellerinizi sıxarım dostum.  Mehemmed.

[P. S.] Mehemmedelinin salamı vardır. Türkce (azerbaycanca) [gereksiz, anlamsız] yazılı blank el altında bulunmadığından rusca yazılmasına yazdığım üçün üzr isterem. Xatirimdedir ki, bir defe iki türkün (azerbaycanlının) farsca danışdığını xoşlamadığınız haggında beyani-mütaliede [sözde, bildiri] bulunmuşdunuz. O beyan xatirime geldiyi üçün men de menden öteri daha golay olduğu üçün cavabımı türkce yazdım.[24]    M. E.

Megale Azerbaycan SSR EA Şergşünaslıg İnstitutu terefinden tegdim edilmişdir.

2-Cİ SÖZARDI: Yazıda son 30 ilde daha derinden,  düzgün öyrendiyimiz olaylardan danışılır. Azerbaycan Respublikası, Mehemmed Emin Resulzade ile bağlı orada yazılanlar bilim, bilimçi süzgecinden keçirilmelidir.

Ebülfez Rehimov Mehemmed Eminin Türkce yazdığı yerde ayrıcda azerbaycanca artırmışdır. Bu, o çağ üçün olası işdir. Rusiya İmperiyası Azerbaycan Türklerinin ulusal düşüncesini pozmag üçün ulusal yaddaşsızlaşdırma politikası yeridirdi. Onadek de İslam dini adı altında yeridilmiş arablaşdırma Azerbaycan Türklerinin ulusal yaddaşını pozmuş, dolaşdırmışdır. Bu gün çoxumuz Türk olduğunu anlasag da, Azerbaycan Ağalığının başında duranların suçundan öten 30 ilde türklüyümüz Anayasada yazılmayıb.

Yazını Ebülfez Rehimovu da gatmagla, arabca-farsca oxumuş adamlar yazdığından çetin arab-fars sözlerile doludur. Çağdaş oxuçuların daha yaxşı anlamaları üçün bir neçe sözün Türk dilinde anlamını düz ayrıcda [ ] artırdım.

Yazıdakı Ə sesi E herfile verilmişdir.

Ebülfez Rehimovla tanış olmasam da, bir ara arvadı Tamara ile bir yerde işlediyimden deyerli kimliyinden az-çox bilgim vardı. Sonralar gezetlerde goşuglarını da oxudum. O çağda ulusal düşünceni oyatmağa çalışan teklerden olan Ebülfez Rehimovu yaxşı işlerinden dolayı sayğı ile anıram.

1. Rehimovun yazısındakı düz ayrıclar gara verilmişdir.

Yazı Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası. Xeberler (Tarix, Felsefe, Hügug seriyası. № 2. Bakı, “Elm” neşriyatı. 1989) toplusundan köçürülmüşdür.

Yadigar Türkel

               felsefe üzre elmler doktoru

2 noyabr 2018-ci il

[1] Tarixçiler uzun illerdir ki, Azerbaycanın çar Rusiyası orduları terefinden işğal olunub, Rusiya İmperiyasına gatılması hadisesini saxtalaşdırarag “ilhag elilmesi” kimi yazmışlar. Mehz bu gün yeridilen aşkarlıg ve demokratiya siyaseti bize hegigeti yazmağa imkan vermişdir. Sergey Baruzdin bu barede çox düzgün olarag yazmışdır: “Общественные науки применительно к национальным проблемам не сделали ещe практически ничего. Даже в столь непростом вопросе, как так называемое добровольное присоединение народов к царской России, учёные наши не выходили за предел этой общей, искусственно придуманной схемы «добровольности». А то, что царская Россия была тюрьмой народов, колониальной державой, – об этом стыдливо умалчивалось” (Сергей Баруздин. (Гласность или полугласность? Правда или полуправда? «Дружба народов», 1988, № 12, с. 227-228).

2. Ziya Bünyadov. İki esrin hüdudunda Azerbaycanda tarix elmi: veziyet ve perspektivler. “Elm ve heyat “jurnalı, 1988, № 10, s. 2.

[3] Azerbaycan dilinin sözün  hegigi menasında dövlet dili olması barede bele bir konkret ve aydın melumat verilmişdi: «Канцелярия Азербайджанского Парламента сим объявляет всем тюркским государственным и общественным учреждениям и организациям, а также всем отдельным лицам, что всякие письменные обрашения в Парламент и в его канцелярию должны быть изложены только на государственном языке. Всякие документы, адресованные на имя Парламента и написанные не на государственном языке, будут оставлены без последствий». «Азербайджан» gezeti, 12 mart 1919-cu il

[4] “Komunist” gezeti, 10 dekabr 1988-ci il.

[5] Aliyev M. Mehemmedemin Resulzade. “Odlar yurdu” gezeti №17, sentyabr 1988-ci il.

[6] Süleymanov. M. Keçmişden gelen sesler. “Edebiyat ve incesenet” gezeti. 25 noyabr 1988-ci il.

[7]1937-1938-ci il gurbanlarından olan şair ve yazıçıların eserleri esasen çap edilse de, alimlerimizin eserleri nedense çap olunmur. Buna arxayın olan bezi tedgigatçılar onların elyazma ve çap halında olan eserlerinden istifade edir, adlarını ise çekmirler.

[8] S.H.Tegizade 1878-ci ilde anadan olmuş, 1969-cu ilde vefat etmişdir.

[9] S.H.Tegizade 1908-ci ilde Bakıya gelmiş ve buradan Avropaya getmişdir.

[10] “Hümamül-rical”, II c., B., 1906, s. 139-151.

[11] Hicri-şemsi tegvimin 11-12-ci aylarının adlarıdır.

[12] Hicri-şemsi tegvimin 11-12-ci aylarının adlarıdır.

[13] M.Resulzade 1955-ci il martın 6-da vefat etmişdir.

[14] M.Resulzade 1884-cü il yanvarın 31-de Bakının Novxanı kendinde anadan olmuşdur.

[15] Türkiyede II Sultan Ebdülhemid (1876-1909) istibdadını devirmeyi, konstitusiyalı guruluş yaratmağı ve ölkeni yarımmüstemleke asılılığından azad etmeyi garşısına megsed goymuş Genc türkler ingilabına başçılıg etmiş “İttihad ve tereggi” siyasi teşkilatının üzvleri.

[16] M.Eliyev ve M.Süleymanovun megalelerinde onun Lahıcda hebs edildiyi gösterilir.

[17] “Megaleti-Tegizade” II cild, Tehran, 1350 ş., s. 93-96.

[18] “Açıg söz” gezeti, 22 noyabr 1917-ci il.

[19] “Ayende” jurnalının 1987-ci il 4 ve 5-ci nömrelerinde “1304-1307 ci iller Tegizadenin xatirelerinden” serlövhesi altında S.H.Tegizadenin 1925-1928-ci illere aid neşr olunmamış xatireleri çap edilmişdir. Bu xatirelerde Resulzade ile elagedar melumat yoxdur.

“Ayende” jurnalının diger nömresinde S. H. Tegizadenin müxtelif şexslere yazdığı, hemçinin ona yazılmış mektublar çap olunmuşdur. Bunlar S. H. Tegizadenin heyat ve fealiyetini öyrenmek baxımından ehemiyetlidir.

[20] O vaxtlar Bakıda siyasi elmler medresesinin birinci dövriyesinin şagirdi ve konsulluğun attaşesi olmuşdur. Siyasi yazıçılıg ve gezetçilikle elagesi vardı ve onun bir neçe siyasi, igtisadi ve ictimai megalesi çap olunmuşdur. “Ceregge” mecellesi onun vasiteçiliyi ile Bakıda neşr olunurdu. Sonralar Tehrana gelib, sosial teminatlar nazirliyinin baş reisi vezifesine çatdı.

[21] Tegizade sosialistlerin konfransında iştirak etmek üçün Vehidülmülk Şeybani ile birlikde Stokholma getmişdi.

[22] Müsavatçılar sonralar Gafgazdakı mühüm cerayanların esasına çevrilir ve Müsavat hökumeti teşkil edirler.

[23] Deyesen hemin Tigrandır ki, demokrat firgesinin üzvlerinden olmuş ve onun mektublarını  “Ovragi-taze-yabi-Meşrutiyyet (Meşrutiyyenin yeni tapılmış veregleri) kitabında çap etmişik.

[24] Teeccüblü bir “nüktedir”. Çünki Tegisade hemişe fars dilinin müdafieçilerinden olmuşdur.