Ürəyimdə sevinc, qəm,
Muğamı dinləyirəm,-Əli Kərim.

Bu, muğamın iki görsənişi, iki özüdür: sevinc, qəm.Bir az obrazlı desək, bu, Çahargahla Segahdır. Muğam Böyük, Bütöv Azərbaycan deməkdir. Muğam bizim musiqiyə çevrilmiş duyğu, düşüncə varlığımızdır. Böyük, yetkin bir ulus olaraq biz nələrə görəsə özümüzü bəyənməyə bilərik.Belədə muğamı dinləməyimiz gərəkir- onu biz yaratmışıq. Yalnız sevinclə bunalım (qəm) deyil, muğamda savaş da var, barış da.Bir də muğamda yerə-göyə böyük bağlılıq, yaşama sonsuz sevgi var.
Muğam bütöv bir akademiyadır- taysız musiqi akademiyası.Muğam bizim dünənimiz, bugünümüz, gələcəyimizdir. Anlayan üçün muğam demək Azərbaycan deməkdir. 13-cü yüzildə Azərbaycan musiqi teoriyası ilə birgə notu yaratmış Səfiəddin Urmulu, onun başladığı işləri 14-cü yüzildə daha da gəlişdirmiş, daha yüksəyə qaldırmış Əbdülqadir Marağalı, 20-ci yüzil Azərbaycanının ən böyük yetirmələrindən olan Üzeyir bəy Hacıbəyli, eləcə də bu sıradan olan bir çox musiqi uzmanlarımız muğamla gəlişmiş, muğama bağlılıqla Azərbaycana yeni-yeni musiqi yetənəkləri qazandırıblar.
Muğam Azərbaycanındır. Ancaq muğamın musiqi dili bütünlüklə bizim olsa da, filoloji olaraq, başqa sözlə, dil baxımından bizim deyil, başlıca oaraq farsın, ərəbindir. Burada adlarını çəkdiyimiz, eləcə də çəkmədiyimiz böyük musiqi yaradıcılarımızın hamısı Türkdür. Soruşulur: bəs niyə muğamlarımızın adları, onlardakı bölmə adları fars-ərəb dillərindədir? Bunun çox aydın nədəni var: Üzeyir bəy dönəminədək, demək olar, bütün böyük musiqiçilərimiz, musiqi yaradıcılarımız, musiqi uzmanlarımız saraylara, çağın elitar qatına bağlı olublar. Onlarda isə istər danışıq dili, istərsə də yazı dili başlıca olaraq fars-ərəb dilləri idi.Bu özünün olduqca anlaşıqlı, asan, aydın dilindən üz döndərib fars-ərəb dillərinə üstünlük verən Türkün, Türklüyün uğursuzluğu idi.Böyük materiklərə yiyəlik edən Türk hansısa çatışmazlığından dilinə yiyəlik edə bilmirdi.
Türk istəsəydi qılıncının gücüylə dilini bütün Yer üzünə yayar, ona planetar üstünlük qazandırardı. Ancaq böyük türkoloq Lev Qumilyovun dediyi kimi kültüründə,- demək, düşüncəsində!- irq ayrı-seçkiliyi olmayan Türk özgələrini özündən yüksək tutumaqla, ögələrinə özündən artıq dəyər verməklə gələ-gələ özü özünə özgələşdi.Özünün köklü dilindən üz döndərən Türk farsın qondarma dilinə (fars dili gerçəkdən qondarma-hibrid dildir) üz tutdu.
Dilçiliyimizdə ərəbcədən gəlmə “izafət tərkibi” deyilən anlayış var. Bunun başqa adı dilçiliyimizdə belədir: “təyini söz birləşməsi”. Ərəbcədən gəlmə bu söz bizim dildə bəlirləmə anlamındadır.Bizim bu gün Muğama musiqi faktı baxımından deyil, eləcə də dil faktı baxımından yiyələnməyimiz gərəkdir. Birinci olaraq da bəlirləmə söz birləşmələrindən başlamalıyıq.Bunlar hansılardır? Uzun bir sıralama:
Bayatı-qacar. Bayatı bizim sözümüzdür. Qacar, Azərbaycan içində olmaqla, uzun illər İranda ağalıq etmiş Türk boylarından birinin adıdır. Ağa Məhəmməd şah Qacar dönəmində sarayda yalnız Türk dilində danışan Qacarlar sonrakı dönəmlərində doğma dillərini fars dilinə dəyişmişdilər (Səfəvilərdə də belə olmuşdu). Beləliklə, QACAR bayatısı adlanmalı olan dönüb “Bayatı-qacar” olmuşdu.Eləcə də Bayatı-şiraz/Şiraz bayatısı;Bayatı-isfahan/İsfahan bayatısı; Bayatı-türk/Türk bayatısı; Bayatı-kürd/Kürd bayatısı. Bayatıların yalnız Türklərə özgü yaradıcılıq örnəyi olduğunu unutmamalıyıq.

Şikəsteyi-fars-Fars şikəstəsi olmalıdır.

Şədd-şahnaz. Şədd ərəbcədir, bizim dildə inci deməkdir. Şahnaz keçmişdə bir cür ipək parçaya deyilirmiş, sonralar özəl ad olub. Demək, belə: Şahnaz incisi.
Manəndi-müxalif. İkisi də ərəbcədir. Manənd bənzər, oxşar deməkdir. Yarımçıq çevirməsi belə olur: müxalifə bənzər. Açığı, mən bu söz birləşməsinin uyğun qarşlığını tapmaqda çətinlik çəkirəm. Onun uyğun qarşılığını tapmaq üçün adını daşıdığı muğamın bilicisi olmaq gərəkir- mən muğam bilicisi olmaqdan çox uzağam. Nə etməli, bizdə belədir: musiqini bilən dili bilmir, dili bilən musiqini…
Muğam ulularımızın bizə qoyub getdiyi tükənməz var-yatırdır. Muğam taysız ideya-estetik yaradıcılıq örnəyidir. Onda kürəsəl dərinlik, kosmik genişlik var. Onu yetərincə anlamaq üçün o dərinliyə baş vurmaq, o genişliyi duymaq bacarığın olmalıdır. Muğam bizim bənzərsiz ideya-estetik dəyərlərimizdəndir. Azərbaycan bayatıları, Azərbaycan xalı-xalçaları, Azərbaycan miniatürləri, Azərbaycan biş-düş kültürü Azərbaycan muğamları (Azərbaycan musiqisi) – bunlar hamısı bir yerdə bizə özümlü üstünlük qazandıran ulusal yaradıcılıq örnəkləridir. Biz bunlarla bizik, bunlarla özük, bunlarla yaşarıyıq.
Bir də var bizim ulusal varlığımızın başlıca özümlüyünü, başlıca özəlliyini oluşduran dilimiz. Dilimiz bütün dəyərlərimizin baş dəyəridir: Türk dili-Azərbaycan Türkcəsi. Azərbaycan muğamlarına özgü gözəllik dilimizdə də var, ancaq ərəb-fars qatışıqlı dilə dönüşməyəndə, dönüşdürülməyəndə.
Muğam yarışmalarında yarışmanlardan yarışmaçılara belə öyüdləri tez-tez eşidirik: “Oxuduğunuza yaradıcılıqla yanaşın”. Yaxşı olardı yarışmanlar da, sunucular-aparıcılar da işlərinə yaradıcılıqla yanaşsınlar. Daha çox da aparıcılar. Aparıcıların dilində çağı çoxdan keçmiş, gərəksiz ərəb-fars sözlərinin çoxluğu dil bilgisinin yetərsizliyini aydın göstərir. Bu üzdən ortaya düşünülməmiş-sxematik dil örnəkləri çıxır.
“Muğam müsabiqəsi” deyilir. “Müsabiqə” ərəbcədir, bizim dildə yarışma deməkdir. Demək, yarışma, yarışmaçılar-deyilməlidir.
“Hal-hazırda qısa bir fasilə”. Ərəbin “hal-hazırda” sözünün dilimizdəki qarşılığı belədir: indi, indilikdə. İllərlə dönə-dönə yazırıq baxan, öyrənən yoxdur. ”Fasilə” də ərəbcədir, dilimizdə qarşılığı budur: ara.
Türk dilində bir sözü bir anlamla bildirmək üstünlüyü var. Deyilir: “ifa etmək”. “İfa” ərəbcədir, dilimizdə qarşılığı budur: oxumaq.
“İştirak etmək”. “İştirak ərəbcədir, dilimizdə qarşılığı budur: qatılmaq. İştirakçı-qatılımçı.
“Hörmətli muğamsevərlər”. “Hörmət” ərəbcədir, dilimizdə qarşılığı budur: sayğı. Demək, belə deyilməlidir: Sayğılı muğamsevərlər.
“Rəğman”, – ərəbcədir, qarşılığı – baxmayaraq.
“Müsabiqəni tərk etdi”. “Müsabiqə” ərəbcə, “tərk” farscadır. Bizim dildə belə deyilməlidir: yarışmadan çıxdı (getdi).
“Müasir şairlərin qəzəlləri”. “Müasir” ərəbcədir, dilimizdəki qarşılığı belədir: çağdaş.
“Çox xanəndələr tərəfindən oxunur”. “Tərəf” ərəbcədir, -dən çıxışlığı bizimdir. İkisini birləşdirib bir arada işlətməklə dilimizin özümlü quruluşunu dağıdırıq. Düzgünü belədir: Çox xanəndə oxuyur. “Çox” sayı işlənirkən “xanəndələr” demək olmaz.
“Münsiflər heyəti tərəfindən 77 balla qiymətləndirildi”. Bizim dilə çevirəndə belə olmalıdır:  yarışmanlar 77 balla dəyərləndirdilər.
“Hal-hazırda sözü münsiflər heyətinə veririk”. Belə olmalıdır: Sözü yarışmanlara (münsiflərə)  veririk.
“Hal-hazırda biz qoşuluruq gözləmə otağına”. Burada söz sırası da pozulub. Belə olmalıdır: Biz indi gözləmə otağına qoşuluruq.
“Hal-hazırda yanımdadır”. İndi yanımdadır, olmalıdır.
“Uğurlar arzulayırıq”. “Arzu” farscadır, uğurlar diləyirik, olmalıdır.
“Müsabiqə davam edir”. “Davam” ərəbcədir. Yarışma bitməyib, yarışma sürməkdədir – bunlardan birini demək olar.
“Yekun ifa”. “Yekun” da ərəbcədir, “ifa” da. Sonuncu oxuyan, olmalıdır.
“Hal-hazırda hesablama prosesi gedir”. “Hesab” ərəbcədir, aparıcı belə deməliydi: indilikdə sayım gedir. “proses” sözü artıqdır, “sayım” demək burada iki anlamı bildirir: sayımla sürəci (prosesi). Bu da sizə gözəlim Türk dilinin muğamsayağı ideya-estetik gözəlliyi!

• Pərakəndəlik. “Pərakəndə” farscadır, dilimizdəkli qarşılıqları bunlardır: dağınıq, qarmaqarışıq, düzənsiz.
• “Onların üstünə qoyulan zəhmət”. “Zəhmət” ərəbcədir, bu öz yerində, bütünlükdə düzgün deyiliş deyil. Belə olmalıdır: Onlara çəkilən əmək (zəhmət).
• “Sərdar müəllim çox düzgün qeyd etdi”. “Qeyd” ərəbcədir Yerinə görə qarşılığı bu sözlərimizdir: yazmaq, demək, bildirmək, vurğulamaq.
• “Ürəkaçan ifa olmadı”. Ürəkaçan oxuma olmadı, deyilməlidir.
• “Digərləri”. “Digər” farscadır. Dilimizdəki qarşılıqları: başqa, başqası, o biri, o birisi.

Muğam bizim könül açunumuzun ( ərəb dilində – “dünya”,  öz dilimizdə – açun) yüksək duyğu, düşüncə, gözəllik sərgiləməsidir. O sərgiləmənin içində bir də bizim gözəl dilimiz, dil gözəlliyimiz olmalıdır.
Şəhriyar deyir: Türkün dilitək sevgili, istəkli dil olmaz.
Dilimizə SEVGİLİ, İSTƏKLİ dəyərini verə bilsəydik, dəyərimizi qat-qat artırtmış olardıq.
Gəlin birlikdə çalışaq, birlikdə deyək:

Mənim dilim ölən deyil,
Özgə dilə dönən deyil!