Bir sıra görüşlərdə, qonuşmalarda diktaturadan söz düşərkən tez-tez “bizdə diktatura olmadığı” tezisiylə qarşılaşırıq. Bu tezisi ortaya atanlar onu doğrulamaq üçün qaçılmaz olaraq klassik diktaturalardan örnəklər gətirirməklə bizdə “tam diktatura deyil, diktaturaya bənzər bir rejim olduğunu” söyləyirlər. Ayrıca vurğulamaq gərəkir: bunlar elə-belə kimsələr deyil, çağımızın oxumuş, bilikli, bir çoxu da akademik çevrələrə bağlı adamlar olur.

Onları çaşdıran nədir? Klassik diktatura görküləri ilə çağdaş diktatura görküləri arasındakı ayrıntılar. Çoxlarını çaşdıran, “bizdə diktatura yoxdur” tezisinə gətirib çıxaran o ayrıntılarla bağlı ayrıca anlatmalara gərək var.

Diktatura anlayışının politologiyadakı anlatımına baxaq. “Diktatira latıncadan gəlmə mütləq, sınırsız hakimiyət deməkdir. Bir, bir neçə adamın, sinifin, təbəqənin, partiyuanın, din özüllü qurumun, başqalarının mütləq hakimiyəti. Diktaturada bütün hakimiyət birmi, bir neçəmi adamın əlində olur. Diktaturanın başlanğıcında öncəki politik rejimin bütün düzəni dağıdılır, qanunlar gerçəkləşdirilmir (uyğulanmır). Başqa cür düşünən kimsələr tutuqlanır, ölkədən qovulur, öldürülür. Demokratik dəyərlər- media, radio, televiziya qısıtlaşdırılır. Söz, düşüncə, politik özgürlüklər yasaqlanır, yeni toplumsal (sosial) davranış düzgüsü , hüquq düzəni uyğulanır. Diktatura rejimindəki qərarlar daha çox impulsiv psixi-radikalist özəllikli olub gücə dayanır. TERROR diktaturanın başlıca yaraqlarındandır. Diktatura başlıca olaraq çevriliş yoluyla quruliur”.

Bir daha vurğulamaq gərəkir: burada politologiyadan öyrəndiyimiz daha çox diktaturanın klassik anlatımıdır. Ancaq klassik diktatura gerçəyinin çağımızdakı diktatura gerçəkləri ilə bağlantıları özünü açıq-aydın göstərməkdədir.

Keçmiş diktaturalarla indiki diktaturaları tutuşdursaq, ortaya nə çıxacaq? Keçmiş diktaturaların açıq, indiki diktaturaların daha çox maskalanmış olması faktı. Çağımızın diktatura başçıları, başqa sözlə, diktatorları başında durduqları diktatura rejimini daha çox “demokratiya” ritorikası ilə pərdələməyə, ört-basdır etməyə çalışırlar.

Ancaq komunikasiyaların yüksək gəlişdiyi çağdaş dünyada diktatorlar eləcə “demokratiya” ritorikası ilə yetinməyin önəmsiz olduğunu anlayaraq, kəskin özəllikli klassik diktaturagörküsünə çağdaş dünya düzəninə uyğun yeni-yeni boyalar qatmağa çalışırlar. Bütün bunlarsa sonucda yalnız aldadıcı, manipulyativ özəllikjli görsənişlər olur. Burada diktatorun başlıca güdüyü içdə toplumu, dışda demokratik birliyi aldatmaqla hakimiyətini bacardıqcaçox, daha çox sürdürmək,  dartıb uzatmaq istəyinə bağlı olur. Belə sonsuz istək isə çağlar boyunca çoxlu qarşıdırmalar doğurur. Ölkənin, dövlətin sağlam gələciyini istəyən kimlərsə ölkənin diktaturadan qurtuluşuna, demokratik düzənə qovuşmaqla dəyişikliyə, yeniliklərə açıq olmasına çalışırlar.Bununla da onlar diktator üçün, bütünlükdə diktatura rejimi üçün qorxulu adamlara çevirirlər.Çağın gərəyi olan, toplumun düşüncəsini gəlişdirəcək,onu gələcək üçün çalışdıracaq bütün dəyişikliklər, bütün yeniliklər diktatura binasını söküb dağıdacaq etkənliklərdən (faktorlardan) sayılır.

O üzdən diktatura rejimlərində SOSİAL LİFT işləməz duruma gətirilir, topluma, ölkəyə, dövlətə, çox gərəkən kadr dəyişikliyi- kadr dinamikası aradan qaldırılır. Diktaturada kadrlar demokratik hakimiyətlərdə olduğu kimi toplumun, ölkənin, dövlətin gərəyi üçün deyil, yalnız da yalnız diktatorun, diktatura rejiminin gərəyi olaraq seçilib yerləşdirilir.Demokratiyada kadr dəyişkənliyi toplumun, ölkənin, dövlətin dinamik sağlamlaşması, durmadan gəlişib güclənməsi baxımından olduqca önəmli rol oynayır. Bir adamın- diktatorun güdüyünə, istəyinə, şıltağına bağlı diktatura rejimində kadr dəyişməzliyinə, kdrların qoyulduğu yerdə uzun illər qalmasına önəm verilməklə sosial-politik dəyişməzlik yaradılmasına çalışılır. Elə bu dəyişməzlik də gec-tez qaçılmaz olaraq rejimin çürüməsinə gətirib çıxarır.

Amerika prezidenti Tomas Cefferson deyirdi: “Başqa cür düşünmək yurdsevərliyin ən yüksək formasıdır”. Cefferson dinamik dəyişiklik nədəniylə başqa cür düşünməyi yurdsevərliyin yüksək forması olaraq dəyərləndirirdi. Bu yüksək dəyərləndirmənin özündə də ayrıca bir yurdsevərlik var- Prezident yurdsevərliyi!

Diktaturada yurdsevərliyə yer olmadığından başqa cür düşünməyə də yer olmur, başqa cür düşünmək yolverilməz sayılır. Başqa cür düşünürsənsə, demək, diktatura düzənini bəyənmir, o düzənə qarşı çıxırsan.Nə etməli? Başqa cürdüşünənləri dövlətin (rejimin deyil, dövlətin!) düşmənləri kateqoriyaslna salmaqla, onları kəsinliklə basqı altında tutmalı, dışlamalı, gərəkirkən tutub “içəri atmalı”.Ancaq başqa cür düşüncənin kökünü kəsmək baxımından bunlar çox da yetərli, etkili olmur. O üzdən kompleks işlər görmək gərəkir.

Yollar aranır. İlkin olaraq təhsilə əl qoyulur. Təhsil sistemi “islahat” adı altında, çeşidli manipulyasiyalar yoluyla antitəhsil sisteminə dönüşdürülür. Beyinləri yumaqla diktaturaya gərəkən yurddaşlar(“vətəndaşlar”) yetişdirilir. Burada ən başlıcası tarixdir. Tarix kəsinliklə diktatorun istəyinə uyğun yazılmalıdır, elə də yazılır. Gerçək tarix yerinə diktatora, diktatura reliminə gərəkən tarix düzəldilir: uyğun(daha çox qondarma) qəhrəmanlıqlar, qəhrəmanlar yaradılır. Məktəb tikintisindən qat-qat artıq məscid tikintisinə önəm vermək də dini yüksəltmək üçün deyil, yuyulmuş beyinləri oralara toplayıb din böyüklərinin yardımıyla əl altında tutmaq üçündür.Sözdə Allahın, işdə diktatorun buyruğu üçün minlərcə, milyonlarca adam başqa cür düşünmək olanağından uzaqlaşdırılır.

Ancaq təhsili antitəhsil sisteminə dönüşdürməklə də gərəkən güvəni əldə etmək olmur. O üzdən bir də sağlamlıq sistemini antisağlamlıq sisteminə dönüşdürmək gərəkir. Belə də edilir. Burada da təhsillə bağlı olduğu kimi, işsizliklə, işsizlik sonucunda yaranan pulsuzluqla antisaqğlamlıq sistemini daha da güvənli etmək olur. Başqa sözlə, yoxsulluqla yüksək qiymətlər arasındakı dərin uçurum sağlamlıq istəyini milyonlar üçün əlçatmaz edir. Durmadan artırılan qiymətlər,sürəkli artırılan,  ağırlaşdırılan vergilər, eləcə də çoxsaylı cərimələr elə bir ortam yaradır, başqa cür düşünmək olanağı istər-istəməz aradan qalxmış olur!

Teleradiodan diktaturanın gərəyi üçün maksimum yararlanma, tanınmış adamların, müxalifət partiyalarının, daha çox da onların başdaduranlarının  satın alınması, yurddaş toplumunun çıxdaş edilməsi də göstərilən kompleks işləmlər arasındadır. Şahmat terminini qullanmaqla, bunların hamısını bir yerdə diktatura qalaqurması adlandırmaq olar. Belə geniş çevrəli qalaqurma olmadan diktatura reliminin özünüyaşatma potensialı çox tez tükənə bilər.O üzdən rejimi qoruyub saxlamaq nədəniylə içdə də, dışda da “qalaqurma” işləmlərini durmadan sürdürmək gərəkir.Bütün bu işlər-işləmlər üçün milyonlarlamanat (dollar) puldan keçmək qaçılmaz olur. (Sözsüz, milyardlara yiyələnmək güdüyü ilə).

Sonucda xalq yoxsullaşdıqca yoxsullaşır, rejim isə özünün özünə yaratdığı qorxu nədəniylə xalqdan uzaqlaşdıqca uzaqlaşır. Rejim xalqdan daha çox uzaqlaşdıqca istər-istəməz xalqın daha çox nifrətini qazanır. O nifrət isə sonda rejimin bütün “qalaqurmalarına” üstün gələ bilir.

Putin partiyasının (“Yedinaya Rossiya”) qurucularından, ideoloqlarından sayılan, uzun illər Putin administrasiyasında  yüksək yetkililərdən olmuş V.Surkov, görünür, komanda görkülərindən çıxış edərək yazırdı: “Sistemi qoruyub saxlamaq, bərkitmək üçün “dövlət quruculuğu” adıyla “tikinti materialı” olaraq korrupsiya institutlaşdırılır”. Polis, prokurorluq, yarğı, yapay parlament qurumları kimi,korrupsiya da diktaturanın dayaqlarını oluşdurur. Bu üzdən diktatura rejimindəillərlə “korrupsiya ilə mübarizə” aparılsa da, o, yenilməz olur. Nədən? Rejim gərəyi olaraq “mübarizənin” xalqı aldatma xarakteri daşıması üzündən. Beləliklə, diktaturada korrupsiyanın yaşarılığı rejim etkənliyinə çevrilir. Diktatura sistemini qoruyub saxlamaq, bərkitmək üçün gərəkli görülən korrupsiyasonralar sistemin aşınıb dağılmasında da önəmli rol oynayır: gec-tez çürümə baş verir…

Demokratiyanın, humanizmin böyük, ardıcıl carçılarından olan Viktor Hüqonun görüşlərinə görə, “diktatura, despotizm də dış düşməndir: bir ölkəyə soxulan düşmən o ölkənin coğrafiya sınırlarını pozduğu kimi, diktatura da əxlaq sınırlarını pozur”. Hüqo bu sözləri iki yüz il öncə demişdi.  Texnologiyaların indiki yüksək gəlişdiyi dönəmdə diktaturaların Hüqonun dediyi anlamda diktaturanın yetişdirdiyi toplumu özünün etkisi altında tutmaq olanağı daha genişdir. Telefon, televiziya, kino demokratik rejimdə demokratiya ideallarına qulluq aracına çevrilirkən, diktatura rejimində uyğun qoşullarla diktatura aracına çevrilir.

Diktatura gücə-zora üstünlük verdiyindən, gücün-zorun daşıyıcısı olduğundan  öz istəklərində ddemokratiyadan qat-qat ötkün olur. O ötkünlüyün başında isə özgürlüyün bütün biçimlərinin aradan qaldırılması, insan hüquqlarının kəsinliklə qısıtlanması durur.

Dünyanın özgürlükçü yazarlarından biri olaraq tanınan Corc Oruell deyir: “Diktaturada ən başlıcası demokratiyanın köklü dəyərlərindən üz döndərilməsidir”. Özgürlük, insan hüquqları demokratiyanın köklü dəyərlərindəndir. Onlara diktaturada yer olmur, ola bilməz. Nədən? Özgürlük, insan hüquqları dəyər qazanan yerdə diktaturaya yer olmur, ola bilməz!

Diktaturanın başlıca gərəklərindən biri ilə bağlı Nobel ödüllü yazar Alber Kamyu bildirir: “İstənilən diktaturanın ilkin görəvi bir atılımla əməkçiləri də, aydınları da əzməkdir”. Nə üçün belə gərəkir, nədən belə edilir? Çox saya bir nədənlə: əməkçilərlə aydınlar, başqa sözlə, ziyalılar, bir araya gəlirkən özgürlüklə insanhüquqlarının birliyi yaranır. Belə birliyin ortaya çıxması isə gec-tez demokratiyanın diktatura üzərində üstünlüyünə gətirib çıxarır.

Son olaraq. Aydınlar, çeşidili iş adamları toplumun orta qatını oluşdurur. Toplum orta qatla güclü olur. Elə dövlətin özü də orta qatla üstün güc qazanır. Orta qat toplumun bel sütunu, dövlətin başlıca sosial dayağı sayılır.Bu baxımdan orta qat demokratiyada ayrıca dəyərlə tanınır, önəmli yer tutur.

Diktaturada orta qat-orta dirək oluşmasına yol verilmir. O üzdən diktaturada bir “yuxarılar”, bir də “aşağılar” olur. “Yuxarılar” yönətici varlılar, başqa sözlə, oliqarxiya, “aşağılar”yönətilən yoxsullar , başqa sözlə, xalq olur: özgürlüyü əlindən alınan, insan hüquqları tapdanan xalq. Demokratiya ilə diktaturanın başlıca ayrıntısı burada ortaya çıxır. Demokratiya xalqın gücünə güc qatmaqla üstləndirərək onu dövlətin dayağına dönüşdürürkən, diktatura xalqı əzib yenməyə yönəlikdövlət gücünə üstünlük verir.Başqa sözlə, demokratiya xalqı yüksəldən, diktatura xalqı yenən güc deməkdir.