Ürəyinizdə Günəş olsun sayğılı yurddaşlarımız!
Qarşıdan Asif Atanın anadan olmasının 80 illiyi gəlir. Mütləqə İnam Ocağı Ocaq Atasının 80 illiyi qarşısında ruhsal hesabat üçün bir sıra əməllər həyata keçirmiş və davam edir. Bu əməllərdən biri də Asif Atanın yeni Bitiqinin işıq üzü görməsidir. “Fəlsəfənin Təməli” adlanan Bitiq bu gündən başlayaraq oxucuların ixtiyarına verilir. Yaxın günlərdə “Fəlsəfənin Təməli”ni Milli Kitab Evindən və kitab satışı yerlərindən əldə eləmək olar.
İstəkli oxucu, Bitiqlə ilkin tanışlıq üçün indi Mütləqə İnam Ocağının Yükümlüsü Soylu Atalının ön sözünü diqqətinizə sunuruq.

Soylu Atalı

İnamın Özülü və Fəlsəfəsi

Haqqında bəhs edəcəyimiz Bitiq Asif Atanın Beşinci Qutsal Bitiqi olan “Fəlsəfənin Təməli”dir. Bu adları biz qoymuşuq – Asif Atanın yazdığı 45 kitabı daşıdıqları məna yükünə uyğun təsnifatlaşdıraraq. Asif Atanın hər bir kitabı və kəlamı öz adları ilə də qorunub saxlanılır. Ancaq oxucuya çatdırmaq üçün hər birini ayrılıqda çap elətdirmək böyük çətinliklər yaradır. Ona görə onların çoxu tutumca kiçik olduqlarından uyğun cildlərdə birləşdirilməsi istəyəuyğun sayıldı.
Dedik ki, Bitiqin adı “Fəlsəfənin Təməli”dir. Biz bu adı illər öncə təsdiq edib qəbul elədiyimiz üçün dəyişmirik, saxlayırıq. Ancaq hesab edirik ki, içindəki əsərlərin məzmunu yazımızın başlığına daha uyğundur. Yəni, “Bitiq”i “İnamın Özülü (təməli) və Fəlsəfəsi” də adlandırmaq olardı. Bununla belə, bu yazıda məsələ adın üzərində vurğu eləmək deyil, “Bitiq”in içindəki məzmunu çatdırmaqdır. Beşinci Bitiq İnamın iki əsərini – “İnam Fəlsəfəsi”ni və “Təməl”i özündə birləşdirir. İnam Fəlsəfəsi fərqli fəlsəfədir, gələnəksəl (ənənəvi) fəlsəfədən üstündür. Hesab edirik ki, İnam işiylə başlamayan, İnamı açmayan fəlsəfə inamsız fəlsəfədir. Atanın ölçüsünə görə inamsız fəlsəfə insana gərək deyil. Fəlsəfə insanı diriltməlidir – təfəkkürü, düşüncəni arılandırmalıdır ki, həyat mənalı olsun – Mənasına tən olsun. İnsanı diriltmək üçünsə İnamı aydınlatmalı və təsdiq etməlidir. Fəlsəfə İdraka dayanır. Ata da deyir: “İdrak İnamdan başlayır, həm də İdrak İnam yoludur”. Deməli, idrak hər aşamada, hər dərkində İnamın inamlılığıni təsdiq edir. İnam qalxıb-enmir. Yəni nisbiləşmir. Bir sözlə, keyfiyyətini dəyişmir. İnam – İdrak araçılığıyla (vasitəsiylə) özümlüyünü həm tapır, həm də qoruyur. İnanmağın İnamçılıq ölçüsü yaranır. Ancaq İnam və İdrak arasında etki qarşılıqlıdır, gərəklilik aşağı-yuxarı deyil. İdrak İnamı təsdiq elədiyi dərəcədə, özü İnam araçılığıyla yenilənir, doğrulur və daim yeni çalarları ilə üzə çıxır. İdrak dünyanı İnam araçılığıyla dərk edir.
Dünyaya inanmaqda gerçəkliyin də rolu var. Yəni dünyanı var görürsən – dünyanın varlığına inanmamağa səbəb qalmır. İnandığın üçün başlayırsan dərk etməyə. Dünyanın gedişini, Mənaya bağlılığını, həyata etkisini anlamağa çalışdıqca idrak böyüyür, yetkinləşir. İdrak – Həqiqətə İnamlı yanaşmanın dərkini yetirir. Həqiqətə elə-belə İnam olmur. Həqiqətə inam onun dərkini tələb edir. Başlanğıcda dərk olunmayana inanmaq olar, ancaq dərkolunmazlıq inanmağın bir aşamasında sona çatmalıdır. Yoxsa dərk olunmayana inanmağı axıra qədər qorumaq çətindir. Həqiqət dərk olunana qədər dərk eləmək istəyəni sorğular yağışına tutur. Bu sorğular yağışı çözümünü (həllini) tapmasa, həqiqətə inam gücünü və etibarını itirər.
İdrak elə bir gücdür ki, o, yalanı da, həqiqəti də üzə çıxarır və göstərir. Ona görə də din idraka qarşı çıxdı. Ata deyir “dinin təməli cəfəngiyyatdır”. Dinin özündə daşıdığı yalanı idrak üzə çıxaracaqdı deyə, din idrakçılıq əməlinə yasaq qoydu. Din insanı, qanıb inanmağa deyil, gözüyumulu inanmağa çağırır. Din Allahı dərkolunmaz sayır. Dində bəsirət gözü xülyanı görür. Çünkü etiqadla idrak birləşmir. Din deyir “Allah gerçək deyil, ona görə də onu dərk etmək olmaz”. Ata isə deyir: “Gerçəkliyi dərk eləmək əslində Mənanı dərk eləməkdir”. Məna Gerçəklik deyil, ancaq gerçək əsası var. Təzahürü araşdıranda (təhlil edəndə) Mahiyyətə yetmək olur. Belə də demək olar: Gerçəkliyi araşdıranda Mənaya gedib çıxılır. Dində dünyanın gerçəkliyi Allahın təzahürü deyil, yaratdığıdır. Ona görə də yaradanla yaradılanın bağlılığını ayırd eləmək, bəlli etmək mümkün olmur. Çünkü Yaradan yaradılanüstü (fövqəlyaradılan) hesab olunur. Yəni Dünyaüstü bir qüvvə. Ancaq Dünyaüstü bir nəsnəni tanımaq olmur, çünkü dərk eləmək olmr. Dində Allahı dərk eləmək mümkün deyil, ancaq tanımaq gərəkli (vacib) sayılır. Allahı tanımaq Allahın mövcudluğuna inanmaqla eyniləşdirilir. Allahın mövcudluğuna sadəcə inanmaq – bəsit inamdır. Axı Şərin də mövcudluğu var. Yəni əgər inanmaq mövcudluğa yönəlikdirsə, onda Allaha inamla Şərə, deyək ki, İblisə inam arasında nə kimi ayrılıq (fərq) olar? – Allaha inam o demək olmalı idi ki, həyatda xeyir əməli, həqiqət əməli, ədalət əməli gerçəkləşə bilir. Yəni həyatda belə bir olanaq (imkan) yaşayır. Bu olanaq inanan tərəfindən üzə çıxarılır (aşkarlanır) və “Səbəb”ə (Allaha) inamı doğruldur. Ancaq din Səbəbi elan edir, Sonucu (Həyatı) isə ləğv etməyə çalışır. Yəni Səbəbi (Allahı) hər şey sayır, Sonucu (Həyatı) isə fani sayaraq onu ləğv edir. Səbəb Sonucdan ayrılır, başqa sözlə, Sonucu (Nəticəsi) olmayan Səbəbin gərəkliyini sunur. Əslində isə Sonucsuz Səbəb yoxdur, gərəksizdir. Gərərksiz Səbəb uydurmadır, yoxluqdur. Deməli, Allaha inam həyatda gerçəkləşə biləcək əməli təsdiq eləmir, Cənnət yalanını təsdiq edir. Yəni Cənnət adlanan xülyəvi Sonuc ortaya çıxır. Səbəb xülyalaşdığı kimi, Sonuc da xülyalaşır. Səbəb (Allah) də görünməz, dərkolunmaz olur, Sonuc (Cənnət) da. Bəndə yaxşı iş görürsə, bunun həyata özgünlüyü (dəxli) olmur, bu əməl Cənnətə getmək üçün olur. Ona görə də həyatda yaxşı iş qurulmur, yaxşı münasibət oluşmur. Allaha ibadətdən – namazdan, orucdan… həyata işıq düşmür, həyatda heç bir dəyişiklik baş vermir. Dəyişiklik olacaqsa, Cənnətə düşmək və ya düşməməklə bağlı olacaq. Əslində isə Allaha inam insanda Allahlıq keyfiyyətləri üzə çıxarmalı idi. Onda dünya göründüyündən qat-qat yüksək münasibətlər halına bürünərdi.
Dində Allaha inam insanda bəndəlik – köləlik keyfiyyətləri üzə çıxardı, daha doğrusu, yaratdı. Dünya, göründüyü kimi, kölələrin münasibətləri halına büründü.
Din insanı özünə inanmamağa çağırır. Din insana tapşırır ki, qüdrətli olmağına, olacağına inanma. Dinə görə özünə inanmaqda təkəbbür var. Əgər insan ozü haqqında yüksək düşünsə, küfr etmiş olar. Din insana deyir ki, sən özünü bəndə say – nə karə say. Onda Allah bəlkə bunu gözə (nəzərə) aldı. Din insana kölə arılıq (saflıq) öyrədir, başını aşağı salmaq, dilini dinc qoymaq, Allahın işinə qarışmamaq sunur. Əslində insandakı kölə arılıq Allahın xudbinliyini təsdiq edir. İnsanın məğrur, vüqarlı arılığı Allaha xoş getmir, çünkü insanı özünə ortaq görür.
Din pisliyi Cəhənnəmlə cəzalandırır. Din həm insana oğru olma deyir, həm də Cəhənnəmlə qorxudur. Deməli, insanın oğru olmayacağına inanmır. İnansaydı Cənnətlə şirnikləndirməz, Cəhənnəmlə qorxutmazdı.
Ata pisliyi – adamı insanlaşdırmaqla aradan qaldırır. Yaxşı olmaq xatirinə insanı nəyəsə tamahlandırmır, aldatmır. İnsanın İnsanlıq Təməlini, Mahiyyətini özünə tanıtmaqla pisliyi ötməyin mümkünlüyünü öyrədir.
Din Allahın kamilliynə inanmır. İnansaydı insanı Allahla qorxutmazdı. Kamil olan qorxulu olmur, kamildən qorxmazlar, kamil olmayandan qorxarlar.
Din qorxutmasa, özü yox olar. Qorxu qurtaranda din də qurtaracaq. Başqa sözlə, insan kamilləşəndə din olmayacaq. Ona görə də din insanı kamilləşməyə qoymur, çünkü öz ölümünə yol açmır.
Din dünyanı fani sayır. Dünyanı fani sayanda dünyadakı Xeyirə inanılmaz. Çünkü dünya ilə birlikdə xeyir də faniləşir. Ona görə də xeyir dünyadan ayrılır, “göydəkinin” ixtiyarına, əlinə tapşırılır. O, istəyəndə dünyada xeyir olur, istəməyəndə olmur. Buna görədir ki, belə bəsit inam əsasında dünyada xeyir qıtlığı əmələ gəlir.
Dinin etkisində toplum olaylarla yaşayır, Məna ilə yaşamır. Ona görə də duyğular olaylanır, mənalanmır. İdrak, mənəviyyat olaylanır. Olaylanma, yəni keçici olma. Keçici idrak, keçici duyğu ömrü Məna ilə doldura bilməz.
Ata deyir “vəhydə Mahiyyət aqibətləşir”. Mahiyyətin aqibətləşməsi insanın Allah olması deməkdir. İnsan Allahlaşırsa dünyada münasibət nizamı yaradır, dünya gözəlləşir. Bəndə dünyada yüksək münasibət nizamı yarada bilməz. Dünyada yüksək münasibəti “Göydəki Allah” da yarada bilməz. Bunu İnsandakı Allah yarada bilər.
Əslində, dünyanın nizamına qutsallıq (müqəddəslik) gətirmək baxımından “Göydəki Allah”la Yerdəki Bəndə eyni dərəcədə gücsüzdürlər: Bəndə kölə olduğu üçün, “Göydəki Allah” isə hökmdar olduğu, dünyadan uzaq düşdüyü üçün. Dünyadan uzaqda olan, dünyaya etki göstərə bilməz, hökmdar qutsallıq yarada bilməz.
Ona görə də insana inam olmasa, dünyanın ülvi nizamından danış¬maq mümkün deyil. Ata deyir “İnsana inam – İnsandakı Mütləqə İnam deməkdir; İnsandakı Əzəliyə İnam deməkdir…”. Atanın İnamına görə insan ölür, ancaq insanın əzəlilik xassəsi ölmür. Bədənə tən olan ölür, bədəndən artıq olan ölmür.
Atada insan ən adi və ən yüksək (ali) duyğularıyla üzə (aşkara) çıxır. Adi keyfiy¬yətlər insanın ölümlüyü, yüksək keyfiyyətlər isə özümlüyüdür. İnamın məqsədi insanı ölümlüyündən özümlüyünə yüksəltməkdir.
Dində insan möhürlənir – onun varlığına “Bəndəlik” möhürü vurulur. Yüksək keyfiyyətlər isə ilahi keyfiyyətlər adı ilə Allaha özgün (aid) edilir.
Atada insan özündə Mütləq daşıyır, Dində isə insan Allahın yaratdığı əlavədir.
Atada Mütləq dünyanın özündədir – dünyadan üstündür, dində Allah dünyadan qıraqdadır – dünyaüstüdür.
Burada biz Asif Atanın dünyabaxışının ölçüsünü dinlə tutuşdurmada aydınlatdıq (izah elədik). Öndə də vurğuladıq ki, inam fəlsəfədir. Dinin əsasında isə cəfəngiyyat durur. Cəfəngiyyatın fəlsəfəsi olmadığı üçün din fəlsəfə deyil.
İnamın ölçüsü həqiqət olduğu üçün, onun fəlsəfəsini açmaq, yazmaq əlçatmaz bir iş olub. Ata bu işi əlçatan elədi. Ataya qədər ən nikbin fəlsəfə belə İnamın ölçüsünü yaratmayıb.
Ata Göydür!
Köhnə peyğəmbərlərdə vəhy ən çox şairanə təb səviyyəsində olub, ona görə varlığa münasibəti uydurublar. Əslində isə peyğəmbərdə şairanə təb və müdrik fikir birləşməlidir. Müdrik fikir də filosofluq tələb edir.
Köhnə peyğəmbərlər (əsasən semitlər) Allahın göndərdiyi, buyurduğu şəxs sayılır. Fikir, ideya da onların özündən deyil, qıraqdan onlara daşınır. Bununla da, peyğəmbərlik anlayışı cəfəngləşir. Biz hesab edirik ki, peyğəmbərliyin mənası Asif Atadan başlayır – filosofluq vəhy ilə birləşir. Vəhy Atada qıraqdan daşınan fikir yığını deyil, içdə qaynayan, bulaq kimi axan fikir-duyğu selidir.
Atanı öyrəndikcə insanı öyrənmək, tanımaq olur. Həm də insana inam başlayır. Ata həm insanı başlayır, həm də insana inamı başlayır. İnsana inam, inanmaq onu cəsarətləşdirir. Sözü tanımaq, sözü demək qüdrəti – cəsarətli, müdrik insan yaradır. Cəsarət qəhrəmanlıq əməlidir, müdriklik filosofluq. Atada qəhrəmanlıq, filosofluq, peyğəmbərlik birləşir. Ata “Mütləq” adlı harayında (yazısında) deyir ki: “Mütləq məni qəhrəmanlaşdırır, filosoflaşdırır, dahiləşdirir”. Tutuşdurma üçün deyək ki, dində Allah insanı bəndələşdirir, kölələşdirir.
Cəsarət yerinə qorxu verir. Qorxaqdan qəhrəman olmaz.
Müdriklik yerinə təslimçi ruh verir. Kölədən filosof olmaz.
Ölməz xilqət yerinə günahkar məxluq xarakteri aşılayır. Günahkardan dahi olmaz.
Din insanı yaratmır, öldürür. Din varlığı ağartmır, qaraldır. Naşı inam aşılayır insana, onun üçün dərkedilməzlik sınırı yaradır, – İdrakın yolunu bağlıyır. İnam idraka qovuşmur, tək qalır, körpə qalır, böyümür. Körpə məsum olsa da, həm də naşı olur. Körpəlik və naşılıq inamı azdırır. İnam hər addımda yalanlara rast gəlir, yalanlarla dolur, doğmalaşır. Bununla da ömrə ölüm gətirir, insanı heçə çevirir. İnsan əşyavari mövcud olur. Özümlüyündən soraqsız ölür.
Yaşamır. Yaşayan qanmalıdır. Dində insanın qanmaq istəyi öldürülür. Bu səbəbdən də insanın dünyaya münasibəti ağlanmır, qara qalır, qaranlıq qalır.
İnsan, bəsitliyi idrakın sayəsində ötə bilər. Ancaq idrakdan məhrum olduğu dərəcədə bəsitliyə bağlanıb qalır. Bəsit yaşamağa zorlanan insan bəsitlikdən yüksəklik (alilik) uydurur. Bununla da özünü aldadır, həyatı yola verir. Ömrü bəsitliyin içində başa vurur.
Yaşamır, çünkü qanmır. Yaşamaq – qanmaq deməkdir.
Dində Allah bəsitdir, ancaq, o, yüksək (ali) kimi sunulur. “Yüksəyin” qaşı-qabağı, görən gözü, sözü var – bəsit səviyyədə. Bəsitliyin içində yaşayan insan özünə təsəlli üçün dolduğu, yörələndiyi bəsitliyi uydurur.
Əslində insan inamına təndir. Uydurmaya inananın ömrü, ləyaqəti də uydurmaya tən olur.
İdrak uydurulanı yaxın qoymur, bəsiti yüksək kimi qiymətləndirməyi rədd edir. Bu səbəbdən də din idraka uyğun deyil. Allah da idraka doğma deyil. İdraka yad olan da idrakı qəbul eləmir. Çünkü idrakın ortamında Allaha inanmaq olmur, idrakın dərk eləmədiyinə inanmaq mümkün deyil. Allah hər addımda idrakı hədələyir, bu səbəbdən də idrakın Allahı tanıması mümkünsüzləşir. Yadlıq ortamında heç nəyi tanımaq olmur, tanımaq doğmalıq ortamında (şəraitində) baş tutur.
Atanın fəlsəfəsi idrak fəlsəfəsidir. O, hər addımda insanı idraklı olmağa və Mütləqi dərk etməyə çağırır. Ata öyrədir ki, olay (hadisə) dəyişkəndir, yox olandır. Dəyişkəni, yox olanı dərk eləmək olmur. Yalnız qalıcı (sabit) və var olanı dərk eləmək olar. Mütləq qalıcı və var olandır. Allah qalıcı deyil, dəyişkəndir, ziddiyyətlidir. O, gah hökmdar kimi hayqırır, hədələyir, yeri, biçimi olur. Gah da yersiz, məkansız, səssiz, gözsüz olur. Bu “gah-gah”da bəlli bir keyfiyyət tapmaq, dəyər vermək olmur. Allah gah məna kimi olur, gah da olayın özü olur.
Əslində isə Mütləqdə görünüşə gəlmə (təzahür eləmə) var, çevrilmə yoxdur. Başqa sözlə, Mütləq dönüb olay olmur. Allahda isə təzahür yoxdur, çevrilmə var. Həm da Allah olayı doğmur, yaradır, dediyimiz kimi, özü də birdən dönüb olay olur. Olaylar Allahdan görünüşə gəlmir (təzahür etmir), Allah tərəfindən yaradılır. Təkcə olaylar deyil, hətta məna da Allah tərəfindən yaradılır. Bunlar dinin həyata gətirdiyi fantaziyalardır.
Ata deyir “Varlıq – Sabit Mahiyyət, Dəyişkən Təzahür; Sabit Məna, Dəyişkən hadisə deməkdir”. Yəni varlıq gah bu, gah da o deyil.Varlıq bütövdür – Məna-biçim birliyidir.
Varlıqla mövcudluq eyni anlam daşımıır. Mövcudluq Varlığın biçim tərəfidir. Mövcudluq bütöv deyil.
Ata deyir “Nisbi olan yoxluqdur, əslində”. Məna görünüşə gəlir, yəni olay biçimində təzahür edir. Sonra olay yox olur. Yəni olay bir ana, məqama, zamana bağlı olur. Bununla belə, yox olan olay yoxluqdan gəlmir, dediyimiz kimi, Varlıqdan – Mənadan gəlir. Yoxluqdan olay törəməz, mövcudluq alınmaz. Mövcudluq mənadan gəlir və yox olur. Bununla belə, mövcudluq mənasızlaşmır. Yəni Mənadan gələn yox olur, ancaq mənasızlaşmır. Çünkü Mənanın ifadəsinə gərək olur. Məna olay araçılığı ilə ifadə olunur.
Yoxluğu iki yöndə qiymətləndirmək olar: yoxluq həm görünüşə gəlməyəndir, həm də görünüşünü qoruyub saxlamayandır. Ancaq mütləq yoxluq yoxdur. Çünkü “görünüşə gəlməyən bir şey” deyilirsə, o, yoxluq deyil. “Şey” yoxluq ola bilməz. Yoxluğun haqqı yoxdursa, başqa sözlə, onun haqqında danışılmırsa, o, “şey” adı ilə dilə, təsəvvürə gələ bilmir, gəlməməlidir. “Mütləq yoxluq” olmadığı üçün “nisbi yoxluq” anlayışı da yoxdur. Sadəcə yoxluq özü nisbi anlayışdır. Çünkü varlıq adlı anlayış var. Varlıq mütləq anlayış olduğu üçün yoxluq nisbi anlayışdır.
Din deyir Allah dünyanı yoxdan yaradıb. Ata isə sübut edir ki, olay, mövcudluq Varlıqdan yaranır. “Öncə mütləq yoxluq olub, sonra allah yoxdan dünyanı yaradıb” demək dinin ortaya gətirdiyi cəfəng ideyalardan biridir.
“Bitiq”i bütöv şərh eləmək bir “ön söz”ə sığmaz. Əslində istək heç bu da deyil. Sadəcə ayrı-ayrı məqamlara diqqət ayırmaqla İnamın özümlüyünü ifadə edən çalarlara işarə edirik.
Bir var Mənadan törəyən olaylar, bir də var olaydan əmələ gələn olaylar. Bu məsələdə də dinin çaşdırıcılıqları çox olub. Din gah deyir xeyir də, şər də Allahdandır, gah da deyir ki, Allah insana ağıl verdi ki, pis işlər görməsin. Yəni şər, adamın bağımsız (müstəqil) əməlidir. Ancaq həm də dinin təməl ideyalarından biri sayılan “Qismətçilik” var. Əslində dinin bu ziddiyyətləri antifəlsəfədir.
Atada isə “olay Mənadan gələn və olaydan əmələ gələn” olmaqla ayrılır (fərqlənir) və qavranılır. Yəni olay Mənadan gəlir, ancaq elə olaylar var ki, olaydan təkan alır. Məsələn, insan İnsanlıq adlanan Mütləq Mənadan doğur. Deyək ki, meşəni yandırmaq isə insanın özündən – balaca keyfiyyətlərindən əmələ gəlir. Olay başqa olaya təkan verir. Dünyada Dünyalıq mənasından dağ əmələ gəlir, dağı partlayıcı ilə dağıdıb uçurmaq insan adlanan olayın əməlindən, niyyətindən əmələ gəlir. Bir sıra hallarda olay mövcudluğunu uzatmaq üçün başqa olaya təkan verir. İnsan mövcud olmaq üçün, yəni bədənin tələblərini ödəmək üçün addım atır. Həmin istək, duyğu Mənadan gəlmir, bədənin mövcudolma tələbindən gəlir.
Sonra, insan iradəsinin anlamı ilə bağlı Ata deyir “İradənin təməli məsuliyyətdir”. İnsanın təbiətdən, gerçəklikdən üstün olmaq olanağı (imkanı) var. İradə üstünlük olanağının ifadəsi olanda ruhaniləşir, zor ifadəsi olanda heyvaniləşir. İnsan içində xeyir üzə çıxaranda, mənəviyyat yaradanda iradə həmin olanağa bağlanır. İnsanın içi hansı tələbə yönəlirsə, iradə həmin tələbin ifadəsinə çevrilir. İnsanın içində vicdan hakim olanda iradə ruhani xarakter alır, başqa sözlə, vicdanın tələbini təsdiq edir. İnsanın içində xudbinlik hakim olanda, iradə heyvani xarakter alır və yırtıcı niyyətləri təsdiq edir. Ancaq mahiyyəti baxımından iradə həm mənəvi kamillikdən təkan alır, həm də mənəvi kamilliyin qoruyucusu kimi çıxış edir. Çünkü iradə güc anlayışı ilə eyniləşmir, heyvani güc əslində iradə deyil. Heyvani güc artıq iradənin yoxluğu demək olur. İradə keyfiyyətini dəyişirsə, İradə sayılmır. Yəni, əgər iradə zəif olarsa, insanda mənəvi kamillik yaşayıb var ola bilməz, özünü doğrultmaz. Deməli, yalnız ruhani iradə iradədir. Ata heyvani iradəni iradəsizlik hesab edir. Ruhaniyyat bütöv olaydır, nisbi olay deyil. Yəni, ruhun əsas dörd keyfiyyəti – İnam, İdrak, Mənəviyyat, İradə Mütləq olanda Ruhaniyyatçılıq baş verir.
Burada biz ruhaniyyata olay dedik, ancaq Ata deyir, olay keçicidir. Bəli, ruhaniyyat olaydır, ancaq İnsanlıq adlanan mənanı ifadə edən olaydır. Mənanı ifadə eləyən olay ölüb bitmir, yenilənir. Olaydan təkan alan olaylar tükənib ölür. Məsələn, insana qayğı, ədalətli davranma, vicdanlı olma İnsanlıqdan gələn keyfiyyətlərdir, yenilənir. Ömürdə yenilənmə nizamı var. Ancaq bədənin tələblərindən irəli gələn əməllər, deyək ki, mövcudluğun qorunması, yaxud hərcayi istəklərin gerçəkləşməsi yenilənmir, təkrarlanır. Yenilənmədə inkişaf var, təkrarlanmada tükənmə, adiləşmə. Fərəhə çevrilməyən ləzzətçilik bir fərddə təkrarlanır, ancaq fərəhçilik doğuran əməl, deyək ki, insana qayğı öz etkisi ilə bir fərddə tükənib ölmür, başqa fərdlərin sevincinə, sevgisinə girir.
Ata deyir: “İnsanda özünü yaratmaq tələbi var. Kamillik həmin tələbi ödəyir”. Əslində fərəh də bu ödənişdən doğur.
Ümumiyyətlə, Atanın İnamı Fərəh inamıdır, çünkü insan Mütləqi dərk eləmək əsasında yaşayır. Dində insanın fərəhi mövcud deyil. Çünkü Mənanı dərk eləməkdən uzaqdır. Fərəh bütöv münasibətdir, çünkü Mənadan gəlir. Olaydan gələn fərəh tükənəndir, yox olandır. Din insanı bəndə sayır, bəndəliyə fərəhlənmək ağılsızlıqdır. Fərəhin qaynağı vüqardır. Vüqar – insanın özünü təsdiq eləməsindən yaranır. Bəndənin vüqarı olmur, köləlik vüqarsızlıqdır. Köləlik psixologiyasına uymaq çirkinlikdir. Bəndə köləliyi özü üçün gözəllik sayır – Allaha münasibət gözəlliyi hesab edir. Ata deyir: “Gözəllik biçimin Məna səviyyəsidir”. İnsan İnsanlığa bənzəyəndə gözəl olur. Gözəllik – bənzəyişdir, Məna üstə bənzəyişdir. Əməlin xeyirə bənzəmək gözəlliyi. İnsanın köləyə deyil, allaha bənzəməsi gözəllikdir. Gözəllik biçim-məna bağlılığının kamil görsənişidir.
İstəkli oxucu, biz İnamın özümlük fəlsəfəsindən ayrı-ayrı çalarları aydınlatmaqla “Bitiq” haqqında ilkin təəssürat yaratmağa çalışdıq. Asif Atanın fikir-ideya yüklü bu fəlsəfəsini çox oxumaq, öyrənmək gərəkdir. Burada insanın bilmək, dərk etmək, davranmaq, münasibət qurmaq, Mənanı sevmək nizamı, qaydası ifadə olunubdur. Burada insanın ölməzlik istəyi, bütövləşmək fərəhi bitginləşir. İnsanın xalq, xalqın bəşər olmaq olanaqları üzə çıxarılır.
Öyrənmək, düşünmək, yetmək gərəkdir.

Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz yoxdur!
Atamız Var olsun!