Oxumuşlar XX yüzildə Azərbaycanda Türk dilinin, türkçülərin başına gətirilən oyunları bilir, Türk dilinin Ərəb-fars çör-çöpündən arındırılması üçün çalışanları az-çox tanıyırlar. Rus-erməni-sovet-mason dövlətində 1960-cı illərdə  başlayan kiçicik yumşalmadan sonra daha çox dilçilərin, ədəbiyatçıların yazdıqlarından, Mirzə Cəlilin, Üzeyir bəyin, Əbdürrəhim bəyin… gülməcələrindən bu yöndə nəsə öyrənmişik.
Demə, Azərbaycanda Türk dilinin Ərəb-fars sözlərindən arındırılmasına ən çox çalışan, bu yöndə ən çox ideoloji yazılar yazan Azərbaycanın ulusal ideoloqu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə imiş. Bunu göstərən qaynaqları yayımlamaqla Azərbaycana, Türk ulusuna borcunu ödəmiş professor Şirməmməd Hüseynova ÇOX SAĞ OL! – deyib, cansağlığı, yüz yaşa diləyərək, oxuculara son 25 ildə bu yöndə öyrəndiklərimdən bir neçə bilgi verirəm.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1913-cü ildə Rusiyada Romanovlar soyunun ağalığının 300 illiyilə bağlı «Bağışlama»dan sonra İstanbuldan Bakıya dönür. Ötən 1909-1913-cü illərdə İran Anayasa Devrimi uğursuzluğa uğramış, Osmanlı dövləti Balkan savaşında uduzmuş, topraqlarınının çoxu əlindən çıxmış, Rusiya İmperiyasında yeni politik, ideoloji axınlar oluşmuşdu…

Məhəməmd Əmin Rəsulzadə İstanbulda «Türk ocağı»nda çalışmış, Ziya Göyalp, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Akçura, eləcə də başqa dəyərli aydınlarla ilişkilərdə olmuş, ideoloji baxışlarını yeniləmiş, gəlişdirmişdir. Bu dönəmdə onun ideoloji  düşüncəsi romantik panislamizm, pantürkizmdən  gerçək türkçülüyə, bir az sonra azərbaycançılığa keçir.

Məhəmməd Əminin «İran türkləri» başlıqlı yazıları onun özünüanlama sürəsinin yeni, daha düzgün, gerçəkçi yola girdiyini göstərir. Bu baxışların oluşmasında Cəmaləddin Əfqaninin «Türk yurdu» jurnalında yayımlanmış «Məqale-yi Jəmaliyə» fəlsəfi, politik anıtının da yönəldici etkisi olmuşdur. Anıtda dilin ulusal birliyin oluşumundakı yeri, ulusdan qıraqda insanın gəlişiminin, yüksəlişinin olmadığı göstərilir: dilsiz ulus olammaz, ulus, onun bütün qatlarını qapsayan dili olmasa yaranmaz, yaşamaz!

O çağda yenicə yaranan Türk basınının yazı dilində iki yol tutulmuşdu. Bir sıra aydınlar bütün Türk-müsəlmanlar üçün ortaq olub, onları birləşdirəcək uydurma «Osmanlı dili»ni, başqaları isə Azərbaycanda, Güney Qafqazda danışılıb, bölgənin Türk olmayan ellərinin, uluslarınında danışdığı dildə yazmaq, danışmaq yolunu savunurdu. Birincilərə «osmanlıçı», ikincilərə «ana dil»çi deyirdilər.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonralar yazırdı: «Mərhumun (Ziya Göyalpın) «Türk yurdu»nda yayımlanan «Türkləşmək, islamlaşmaq, çağdaşlaşmaq» yazıları məni çox qıcıqlandırdı. Bakıya geri döndüm. Basın dil sorunu ilə uğraşırdı. Bu sorunda Ziya yolunun savunucusu oldum. Türkçülüyü yaymaq üçün Dünya Savaşı çağında çıxardığımız «Açıq söz» qəzetinin başına Ziyanın qutsal deyimini bir çağırış olaraq qoyduq (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyəti. B., 2015, 145-ci s. Yenidən işləyib çap edən: Yadigar Türkel).

Məhəmməd Əmin bəy yazır: «İnsanlar arasında cameiyət [toplum] vücuda gətirən [oluşduran] iki mühüm [önəmli] amil vardır. Bunlardan biri din, digəri də dildir… Dil təbiidir [doğaldır], ona görə əsildir, millətlə [ulusla] bərabər hasil [yaranır] olur. Dilsiz bir millət olmadığı kimi, millətsiz də bir dil olmaz… Dil bir millətin ən qiymətli sərvəti [var-yatırı], həyatının ən fəyyaz [bol, böyük, önəmli] mənbəyini təşkil edir… Dil durduqca millət də durar, öldümü, millət də canını bağışlar… Dil millətin zahiri, batinidir [dışı-içi]. Millətləri bir-birindən ayıran ən böyük əlamət [özəllik, göstərici]  bax, bu dil damğasıdır!».

Ulusal ideoloq bu açıqlamalardan sonra ağrı-acı ilə deyir: «Bir millətin həyatında [yaşayışında, yaşamında] maddətən, mənən bu qədər bir əhəmiyətə [dəyərə, önəmə, yerə] malik olan dili biz, Azərbaycan Türkləri vaxtilə [bir çağlar] unutmaq üzrə idik. Tamamilə [bütünlüklə] farslaşmış bir zamanlar vardı. Türk ədəbiyatı bilməzdik…», «Türkcənin indiki halı da məəttəssüf [acı da olsa] böylədir. Yazı dilinin danışıq dilindən fərqi [ayrılığı, uzaqlığı] sairə [başqa] mədəni dillərdə olan fərqdən çoxdur. Dilimizi, həqiqətən də [doğrudan da], millətimizin ruhu, onun vasiteyi-bəqası [yaşarılığı] məqamında [kimi, yerində], görmək istəyirsək, onu cəmiyəti-milliyəmizdə ən mühüm bir ittihad [birlik], tərəqqi [gəlişmə, yüksəliş] amili ədd [sayırsaq] edirsək, yazımızla danışığımız arasında olan fərqi azaltmalıyız!».

Azərbaycanın çağdaş bilimçilərinin,  aydınlarının çoxunun yanlış olduğunu bilsələr də, bilincaltı ilə düşünüb, düzəltməyə çalışmadıqları «dil xəstəliyi»n kökləri əskilərə gedir. Məhəmməd Əmin bəy yazır: «Qəzetlərimizə qarşı əhalidən daimi bir surətdə bir şikayət [giley] vardır. Hər vaxt asan dillə yazınız, – deyə qarelər [oxucular]  bizə ixtarlar [bildirişlər] etmiş, ediyor, ehtimal ki, bir çox zaman da edəcəklərdir. Qəzet-jurnallarımızda (risaleyi-mövqufə) işlədilən dil az-çox ədəbi hesab olunuyor. Mühərrirlərimiz [yazarlarımız] əhalimizin istədikləri «asan dil»ə «loru» diyorlar. Ciddi mövzular bu loru dillə yazılmayır – deyə hər vaxt yazılarında olunan şikayəti rədd etmiş, edirlər».

Ulusal ideoloq yazarları bu yersiz sözlərindən dolayı ələşdirir: «Ədəbi lisan» avamın fəhmi [duyğusu], idrakı [düşüncəsi] rütbəsinə tənəzzül [enə, düşə] edə bilməzmiş. Yazı dilində məxsus bir gözəllik güdmək lazımdır ki, bu da bir çox ərəbcə-farsca lüğətlər [sözlər], tərkiblərlə hasil oluyormuş. Ona görə də onlardan heç bir surətlə ayrılmaq mümkün olmuyormuş. Bu gözəl üslubun nümunəsi də Qərb türkcəsi, yəni Osmanlı şivəsi təşkil ediyor», «Özümü misal götürüyoram. Daha Bakıdan müfariqət [getmə] etməmişdim. Osmanlı şivəsi ilə əlimə keçən bir neçə kitab vasitəsilə aşina [tanış] olmuşdum. İlk təhsilimi «Gülüstan»ı, «Tarixi-nadiri» oxumaqla başladığımdan bittəb [doğal olaraq] Ərəb-fars lüğət [söz] tərkibləriylə dolu olan Osmanlı türkcəsini daha ədəbi görmüş, sevmişdim…

Bakıda fəal bir dövreyi-ədəbi başladı. Möhtərəm ədibimiz Əli bəy Hüsenzadə ilə Əhməd Kamal bəylər Bakıya gəldilər. «Füyuzat» təsis olundu. Osmanlıcanı təqlid [yamsılamaq] həvəsində [istəyində] olanlar üçün əlləri altında bir nümunə [örnək] hazırlandı. Yerli mühərrirlər (yəni İstanbulu görməyən mənim kimi acizlər) onların təntənəli üslublarını tənzirə [yamsılamağa, bənzətmə] başladılar. Hələ Əli bəy həzrətlərinin yazılarına məclub [vurulmamaq, yönəlməmək] olmamaq, onu «model» ittixaz [almamaq, götürməmək, seçməmək] etməmək mümkün [olası] deyildi. Çünki öylə ülvi bir sənətə, fəzilətə [yaxşılığa, üstünlüyə] təslim olmamaq, daha məsləklərində möhkəmlənməmiş cavanların iqtidarında [gücündə] deyildi», «Mən əminəm ki, əgər Əli bəy yazılarını «loru» dildə, yəni avamın anlayacağına yaxın bir dildə yazsaydı, mütləqa o «loru» dil cavanlarımız tərəfindən nümunə ittixaz olunardı… Nə isə gəlişigözəl bir təqlidçilik başlamış, gediyordu. Fəqət bundan hasil olan nə idi? Bir yazı anarşisi (anarxiyası), hərc-mərc, ara qarışmış, məzhəb itmiş idi. Bütün-bütünə bir şuluqluq olmuşdu».

Bu «şuluqluğu» anlamamış yaşıl yazarlardan biri – Əliqulu Qəmküsar Əli bəy Hüseynzadənin İstanbula qaçmasından etkilənərək çətin anlaşılan bir yanqı da yazmışdı:

Nədən ey gülşəni-fünuni-ədəb

Bu qədər xarisən bu dünyada?

Nə üçün bilmədim, nə oldu səbəb,

Ki vida paylayır bu dana da?

Ah, ey dahiyi sütudə nəhad,

Bizə lütfündə eylə ətv-nigah!

Səndən eylər bu millət istemdad,

Ona sizlərsiniz yeganə pənah.

Gər saçıb nişgahi-rahəndə,

Gərçi Qafqaziya əlvida eylər.

Səni həqq saxlasın pənahində,

Ey ədibi müxaləsətpərvər!

Gərçi gül soldu… itdi fəsli bahar,

Sənə ey gülüstan yetişdi xəzan.

Qəm yemə, Əhmədi Kəmalın var.

Məhəmməd Əmin bəy bu «şuluqluğu» ulusal düşüncədən uzaq bir sıra yazarların «El dilində yaxşı əsər yazmaq olmur» sözlərinə cavab verərək yazır: «Dövran vurdu, bizi İstanbula çıxardı. Ədib əfəndilər nə qədər batırmışlar. Burada belə, əhali sizin dilinizi anlamayır, deyən yazarlara qarşı olduqca böyük bir hərəkat vardır. Onun adı «Yeni lisan»dır». Bu axının Azərbaycandakı, Qafazdakı adını sayğılı oxucuya yuxarıda bildirdik.

Bununla bağlı AMEA-nın Dilçilik İnstitutunda son çağda müdafiə olunan disertasiyalardan Sait Mehmet Mashar oğlu Şimşəyin «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mətbuat və osmanlı türkcəsi»nin avtoreferatını incələdim, utandım. Məhəmməd Əmin deyən şeylər… Ərəb adlı «Həyat», «İrşad», «Şəlalə», Füyuzat», «İstiqlal» qəzetlərinin sırasında «Açıq söz»lə «Dirilik»in adı bir yerdə keçsə də, qəzetlərin yaradıcısı, baş yazarı Məhəmməd Əminin adı yox!!!

Deyəsən, doğrudan, professor Qulu Məhərrəmlinin dediyi kimi: «Məhəmməd Əminin daşı çox ağır» olub anlamazların başına düşüb.

Bilənlər disertasiyanın Türk dilində olan adının ruscaya çevirməsindəki ayrılığa baxsın: «Azerbaydjanskaya peçat vnaçale XX veka i Ottomanskiy yazık». Türk dilindəki adın səkkiz sözündən dördü ərəb sözü. Cümlənin söz düzümü pozulmuş: Rus dilində «Ottomanskiy yazık», o birində «Osmanlı türkcəsi». Bax belə, bu da dilçibaşılarımız. «ANS-in qızları»ndan nə istəyək…

Məhəmməd Əmin bəyə görə avropalılar milli diriliyə önəm verirlər. «Biz, yəni İslam aləmi, İslam millətləri dinimizin sağlam əmrlərindən çox uzaqlaşaraq dünya diriliyinə qərib [ilginc] bir nəzərlə baxmağa başladığımız zamandan bəri başqalarının əlinə baxıb, «bura bir karvansaradır» düşündük, insan bu beşgünlük dünyadan sarı çalışmasa daha ağıllı iş görər, dedik. Buna görə də «Belə dünyaya bir qələm çəkib də bütün diriliyi axirət diriliyindən ibarət bilməyi bir əmri din düşünülürsə, böyük bir xətadır. Çünki bunun nəticəsi maddi-mənəvi bir fəlakətdir», «Dirilik dünyanı sevməkdən ibarətdir!», «Diriliklərin ən qiymətlisi də milli dirilikdir!.. Filosoflar, sufilər nə deyirlərsə desinlər: DİRİLİK DÜNYANI SEVMƏK, ÖZ HÜQUQUNU, NAMUSUNU QORUYA BİLƏCƏK BOYDA GÜCLÜ OLMAQDIR!» (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Əsərləri. II c., B., 2014, 462-cı s. Araşdırıb toplayanı, Ərəb yazısından Azərbaycanın Latın yazısına çevirəni, «Ön söz»lə «Sözlük»ün yazanı Şirməmməd Hüseynov).

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır: «Sairə [başqa] yerlərin müsəlmanları kimi, biz Rusiya müsəlmanları milliyətdən əvvəl din cəhətinə əhəmiyət verdik. Bütün hərəkati-tərəqqipərvəranəmizdə [yenilikçi işlərimizdə]  din naminə dirilik göstərmək istədik. Türkcə qəzetə çıxardıq – adına müsəlman qəzetəsi dedik. Türkcə teatrlar, operalar düzəltdik – ünvanlarına [adlarına] müsəlman teatrosu, müsəlman operası dedik. Məktəb açdıq Rus-müsəlman məktəbi namini [adını] verdik. Jəmiyətlərimizin sifətləri yenə «müsəlman» kəlməsindən ibarət oldu. Halbuki elədiklərimizin hamısı türkcə olub, Türk asari-mədəniyəsini [kültürünü]  dirilmək üçündü. Müsəlmanlığın ibtidai təsirindən gələrək biz özümüzü müsəlman adlandırdığımızdan, əsil mahiyətimizin ünvanını təşkil edən türklüyə əhəmiyət [dəyər, önəm] verməmiş, haman «müsəlman» adına qənaət [yetinmişik] eləmişdik. Hələ də etməkdəyiz. Hələ bu qənaətlə də qalmamışıq, başqaları bizə «tatar», «persian» demişlər, ona da etiraz etməmişik. Bu tamamilə ondan gəlmiş ki, özümüzü necə ki, lazımdır tanımamışıq».

Məhəməmd Əmin Rəsulzadə yazır: «1905-1906 sənələrində [illərində] Rusiyaya tarixi bir zaman gəldi. O zaman hər təbəqə, hər millət özünün çoxdan bəri düşünüb də bir məfkurə (ideal) kimi bəslədiyi şeyləri haman meydana qoydu. Onu, bunu istiyoruz dedilər. Yalnız biz bir əmri-vaqe [olub-bitmiş] qarşısında bulunduq. Nə istədiyimizi etiraf edəlim, bilmədik. Bunu bilən tək-tək fərdlərimiz [birilərimiz, bireylərimiz, təklərimiz] var idisə onların da bildiklərini bizə bildirməyə vaxt yox idi».

Buna baxmayaraq, 1905-ci il Rusiya devrimindən sanra verilmiş azacıq özgürlük Azərbaycan Türklərinin oyanışına nədən oldu: «On illik kiçicik bir ara Azərbaycan türklüyünü çoxlubasını, çeşidli quruluşları, politik çevrələri, gizli topluluqları, çağdan, olan-bitəndən anlar aydınları olan anlaqlı, bilinc yiyəsi bir toplum durumuna qoymuşdu. Bu toplum 1914-cü ildə partlayan Dünya Savaşının alt-üst elədiyi anlayışları, dəyərləri duyğusallıqla izləyir, topların gurultusu ilə bir yerdə qopan «Ulusların hüququ qutsaldır» çağırışını dörd qulaqla dinləyirdi. O, savaşan bütün böyük dövlətlərin yetkililərinin ağzından sıx-sıx eşidilən bu çağırışın içdənliyinə deyilsə də, bu böyük gerçəyin istər-istəməz gerçəkləşəcəyinə inanırdı» (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyəti. B., 2015, 36-cı s.)

Bir sıra irəliləyişlər olsa da düşüncələr gerilikdən qurtulmadığını görüb, «Allah bilir, hələ münəvvərlərimiz (intelligentlərimiz) ağzından «canım müsəlmançılıqdır» cümləsini eşitdikdə ürəyim nə qədər ağrıyır» deyən Məhəmməd Əmin «İşlərimizin düzəlməsi üçün, məncə, hər şeydən əvvəl ruhumuzu, ruhi-minkəsirimizi [ruhumuzdakı çatışmazlıqları] xəstə ruhumuzu, tədavi [sağaltmalıyıq]  etməliyik. Bu yolda bəsirət [gözüaçıqlıq, uzaqgörənlik] qazanmalıyız. Hər şeydən əvvəl [qabaq, öncə, irəli] özümüzü öyrənməliyiz. Kimiz, nə millətiz, haradan gəlmişiz. Özümüz nə, mahiyətimiz nə olduğunu bilməliyiz. Sonra da bilməliyiz ki, biz heç də həyatından qəti ümid [əli üzülmüş] etmiş bədbəxtlər deyiliz. Biləks [tərsinə]  anlamalıyız ki, böyük tarixə malikiz. Tarixdə parlaq günlərimiz olmuş. Qafalarımıza soxmalıyız ki, «Müsəlman adamdır. Müsəlman adam da olar, hər vaxtda adam olmaq istedadındadır!».

Bax, bu «adam olmamağımızdan» oxumamış, oxudulmamış, ulusal düşüncədən uzaq, danışığını bilməyən biliksiz «jurnalistlər» son 20-25 ildə Azərbaycanı Şimal, Cənub, Qərb bölgələrinə bölüblər. Azərbaycanın nə Anayasasında, nə də iqtisadi-inzibati bölgüsündə hansısa «Cənub bölgəsi», «Şimal bölgəsi», «Qərb bölgəsi» anlayışı yoxdur. Bu da, yüksək dövlət qurumlarında işləyənlərin, Parlamentə topladılmış kimliyi bəlirsiz, «ölü» ulus elçilərinin suçundan haçağsa başımızda partlayacaq anlamazlıqdır!

Ulusal ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə «Hə, dizi üstündən enməyən Füzulisi, Koroğlu ilə bağ­­rı yanıq Kə­rəmə ağlayan aşıqları, bu aşıqların ürək dağ­la­yan sazları ilə çobanların könül oxşayan tür­küləri, çocuqların se­və-sevə oxuduqları maniləri, anaların yavrularını uyu­dur­kən çağırdıqları nənniləri, seçkinlərinin düşüncəsilə özünü İran­lı bi­lən bu ulusun qorxunc bir çöküşdə olduğunu gös­tə­ri­r:

• Yox, deyil, sən Türksən! – deyirdi».

Azərbaycan bu gün belə qorxunc çöküşdə deyildir, ancaq onun çözülməli çoxlu politik, ideoloji, kültürəl sorunları vardır. Onları çözmək Azərbaycan Ağalığının, aydınlarının, bilimçilərinin, igid yurddaşlarının borcudur! Onlar bu sorunları çözəçəklər!

Yadigar Türkel

fəlsəfə üzrə elmlər doktoru

[ ] Düz ayrıcdakı açıqlamalar Yadigar Türkelindir.