Qarşımda «Azərbaycan» qəzetinin saralmış, oxuyarkən yanında cızlar çəkdiyim 4, 7, 9 noyabr 1995-ci il sayları durur. Bir çağlar «Az.TV»dən izlədiyim, qəzetdə oxuduğum çıxışları yenidən oxuyuram.
Azərbaycan Rusiya İmperiyasından Türk düşüncəli böyük yurdsevər aydınlarla qurtulmuşdu. Bu çıxışları oxurkən Rus-erməni-sovet-mason bolşefaşizmindən Azərbaycana böyük aydın, işıqlı insan, yurdsevər yurddaşın demək olar, qalmadığı açıq görünür. Sövet politik quruluşu Azərbaycan Türklərini ideoloji yöndən dağıtdı, onlar bolşevizmdən düşüncəsiz, aydınsız, dağınıq bir topluluq kimi qurtuldu. Çox acınacaqlıdır!
Bu toplantıya «özəl seçim»lə çağırılmış, ancaq döşlərinə döyüb guruldayan, qırıq cümlələrlə yaltaqlana-yaltaqlana danışan, «bilimçi» deyilən akademiklər, professorlar, «xalq şair»ləri, «xalq yazıçı»ları tragiokomediyanın «təlxəkləri» kimi görünürlər.

Prezident Heydər Əliyev: «Ziya Bünyadov, buyurun!». Ziya Bünyadov anlamsızca, düşüncəsindəki Sovetin «26-lar»ından başlayıb, Türk ulusunun dalınca axmaqlayır: «Türk desəniz, Borçalı tərəfdə, Qazax tərəfdə yaşayan Qarapapaqlar deyəcək: «mən Türk deyiləm axı, mən qarapapağam». Bundan böyük yağılıq olarmı?

Türk dilini yaxşı bilməyən bu «yarımrus» akademik bir neçə anlamsız sözlərdən sonra Heydər Əliyev «seli»nə bir az dirənib düşüncəsini dəyişən «xalq şairi», professor Bəxtiyar Vahabzadəni, eləcə də Türk ulusunu «yarımrus düşüncəsi»nə uyğun  yağı kimi aşağılayır: «Kim əgər, Zəngəzurdan köçübsə, indi özünü Erməni mahalından ayırıb Kişin altında yaşayırsa, o özünü nə istəyir yazsın… Biz daha qurtaraq bununla, Heydər Əliyeviç. Azərbaycan Respublikası ya Cümhuriyəti və Azərbaycan dili – bunun başqa adı ola bilməz və bundan sonra bu haqda danışmaq da olmaz! Kim istəyirsə, özünə Türk desin, evində divarlara belə şüar yapışdırsın ki, mən Türkəm və güzgüyə baxıb özü ilə danışsın ki, sən də mən də, ikimiz də Türkük».

Bundan sonra Bəxtiyar Vahabzadəyə söz verilir. Bəxtiyar Vahabzadə «mütləq monarx»ın qabağında söz oynatmağa çalışsa da, bir şey çıxmır, ancaq Ziya Bünyadovun sataşmasına «Xahiş eləyirəm, gəlin bir-birimizə atmaca atmayaq, mən Kişin altındanamsa, sən də ayrı yerdənsən, Tatsan». Atmaca atanın düşüncəsini göstərdiyi kimi, qarşısındakına Tat deyib aşağılamağa çalışanın da kimliyini göstərir. Birincisi, Ziya Bünyadov Tat deyildir, Türkdür. Tat olmaq Azərbaycanda haçağdan aşağılıq ölçüsü sayılıb? Doğrudan da, hər kəs danışığını bilməlidir.

Sayğılı yurddaş, Azərbaycanın gələcək politiki, bu didişməni yazarkən o illərdə atdığım, ancaq sonralar utandığım bir olayı sənə bildirmək istəyirəm. Erməninin Zori Balayanı, Ambarsumyanı, Kaputikyanı, İştoyanı, Ağanbekyanı… soydaşlarının qabağına düşüb, yalan-doğru birliyə, çarpışmağa yönəltdikləri çağda, SSRİ Ali Soveti sədrinin müavini, akademik Püstə Əzizbəyova, eləcə də başqa dövlət yetkililəri qızışmış yaşılları çeşidli yerlərdə toplayıb toxtatmağa çalışırdılar.O günlərdə Komsomol deyilən qurumun tapşırığı ilə yaşılları Şeyx Şamil küçəsindəki bir evdə toplayıb, guya Ermənilərlə bilimsəl yazıları ilə çarpışan, Sovet İttifaqı qəhrəmanı, akademik Ziya Bünyadova Yaponiyada gördüklərini danışdırırdılar.

Ziya Bünyadov yaşıllara SSRİ-nin çox geridə qalması üzündən başdan-başa avtomatlaşmış Tokio kəndində «çoban yerində» qaldıqlarından danışdı, Ermənilərin Azərbaycana saldırmasındansa bir söz belə demədi… O günlərdə «Hökumət evi»nin yanında olan ilk mitinqlərin birindən qayıdırdım. Çox yorğundum, üzümü yumaq üçün, həyətlərində su kranı olan, indi adını unutduğum bir tanışımgilə döndüm. Üzümü yuyub çıxırdım, tanışım məni görüb çağırdı. Dedi: gəl içəri səni bir yerlinlə tanışdırm.

Kiminsə evinə getməyi heç xoşlamadığımdan dedim: qoy çıxsın görüşək. Ev yiyəsi məni güclə içəri çəkdi, girişdə durdum, içəridəki adamı səslədi: «Gəl Yadigar bəylə tanış ol!».

Qısa boylu kişi bir anda gəlib, sevinclə əlini uzatdı: – Əlibala Hacızadə.

O çağda çox acıqlı olduğumdan, bu gün etməyəcəyim kobudluq etdim: Mən Əlibala Hacızadə adlı adamla tanışmaq istəmirəm!

Əlini sayğı ilə irəli uzatmış Əlibalanın əli bir an göydə qaldı. Dedi: niyəəə?

Onu aşağıladığımı görüb dilləndim: Ay kişi, Erməni üstümüzə cumub, yurdumuza saldırır. Tanınmış bir adamımız, bilimçimiz yox qabağına çıxa, bircə Ziya Bünyadovdur, sən də durub ondan düzməcə povest yazıbsan.

Əlibala boynumu qucub, sən eşitdiyim kimi oğulsan! – dedi. Ancaq bil, hər şeyi düz yazmışam!

Qayıdaq Heydər Əliyevin Türk dilinin adını dəyişmək toplantılarına. Şair Zəlimxan Yaqub yanılaraq Mikayıl Müşfiqin «Mübarizə bu gün də var, yarın da, mən də onun ən ön sıralarında» sözlərini Rəsul Rzanın adına çıxaraq, dövlət dilinin adının Türk dili olmasını Türkliyəlilərlə Azərbaycanlıların dilinin bir olduğunu bir topa qoşu ilə söyləyib, bilinməzə: «bunu niyə bölürsən, niyə parçalayırsan, niyə ayırırsan? Mənə belə gəlir, biz Türk sözündən, Türk dilindən, Türk nəfəsindən imtina eləməklə çox şeylərimizi itiririk. Min illik tarixi həqiqətləri 60 illik tarixi çaxnaşmalara qurtban vermək olmaz!» desə də, Heydər Əliyevin xarizması qarşısında əriyib suya dönür…

Sonrakı dilçi professor, özünə sözbaşı «mütəxəssis», «dilçi» deyən, Afat Qurbanov çıxışına bolşeviksayağı suçlama ilə başlayır: «Mən onu qeyd etmək itəyirəm ki, nədənsə, bu son vaxtlarda məni ayrı-ayrı tədbirlərdən ayırmaq fikri meydana çıxır. Sırağa gün Akademiyada keçirilən iclasda proqramda mənim adım ikinci ola-ola, mənə orada söz vermədilər, sizə mən bir də öz təşəkkürümü bildirirəm». Bəh! Bəh! Bəh! Yaşa səni proletar alimi! Bu «dilçi»nin yuxarıda verdiyim, söz düzümü pozuq, «tabeli mürəkkəb» cümləsindəki beş yol işlətdiyi «mən»ə sözü necə «dilçi, mütəxəssis» olduğunu deyir.

Azərbaycan Türklərinin dilinin adını qaytaracaq gələcək politiki, yüksək elmi adlar verilmiş alim adlananların bu başıpozuqluğunu dərindən anlaman üçün tarix elmləri doktoru, arxeoloq Rəşid Göyüşovun çıxışından bir alıntını oxu, bu «böyük alim»lərin politologiya bilimindən, politikadan uzaq, yalançılar, yaltaqlar yurddaşlar olduğunu anla: «…Mən burada bir az açıq danışmaq istəyirəm. Siz bilirsiniz ki, Xəzər dənizinin qərb sahili başdan ayağa kiçik etnoslardır. Böyük Qafqazın şimal hissəsi kiçik etnoslardır. Kiçik Qafqazın bir tərəfi də kiçik etnoslardır. Yəni biz «Türk dili» elan eləyiriksə…». Rəşid Göyüşovun kiçik etnoslarla bağlı dedikləri sovetdənqalma çeynənmiş şablon danışıq, yağı qorxuzmasıdır! Bilənlər bu düzməcənin yalançı boya olduğunu bilir.

«Hörmətli prezident, bizdə – Bakı Dövlət Universitetində – dövlət imtahan komisiyasının sədri idim [Bəh! Bəh! Bəh!]. Orada bir oğlan imtahan verərkən mənə işarə elədilər ki, bir bunun pasportunu al bax. Aldım baxdım. Gördüm o, pasportunda «Azərbaycanlı» sözünü pozub, yazıb «Kürd». Soruşdum ki, oğlum, niyə belə eləmisən? Dedi, beş-altı adam yığışıb ora elan elədilər ki, bizim dilimiz Türk dilidir, ona görə mən də götürüb «Azərbaycanlı» sözünü çıxartdım və yazdım özümü «Kürd».

Azərbaycanın «Sovet alimləri»nin bu, eləcə də sonrakı çıxışlardakı bilincsizliyi, ulusal düşüncədən uzaq, yarınmaçı çıxışlarını çox incələmədən, çağdaş dünyada ulusal düşüncənin necə etkili olduğunu, bilgi sağında hansısa bir ulusun adının gizlədilməsinin olası bir şey olmadığı aydındır.

Kürd özünün Kürd olduğunu anlayırsa, onun özünü tanımasına kimin nə sözü ola bilər. Bu, kimin nəyinə gərəkdir? Kürd olmursan, Yezidi kürd ol, Rus ol, Tat ol, Saxur ol, Buduq ol! Canın sağ olsun!

Bəs mənim Türk adım niyə gizlədilib, ulusal düşüncəm, ulusal kimliyim dolaşdırılmalıdır? Bu hüququ sizə kim verib? Bu gün özünü anlamış Kürdlər haqları olmasa da, Türkiyə Cümhuriyətini az qalıb dağıtsınlar. Azərbaycan Türkləri isə XXI yüzildə kiməsə xoş gəlməkdən ötrü etnik adından əl çəkməlidir?

Çıxışının başında «Mən prezidentimizin Azərbaycan dilinin adına bu qədər həssaslıqla yanaşmasını düzgün başa düşürəm və hiss eləyirəm ki, o haqlı danışır. Çünki heç bir vaxt xalqın bu qədər güclü elmi potensialı və bunu istiqamətləndirən güclü prezidenti olmamışdır», sonunda isə «Əgər yadınızdadırsa, səhv eləmirəmsə konstitusiya 1977-ci ildə qəbul olunmalı idi [Rəşid Göyüşov yanılır. SSRİ-nin anayasası 1977-ci ildə, respublikalarınkı 1978-də uyğulanmalı idi, elə də olub]. Heydər müəllimin o vaxtkı gərgin fəaliyəti nəticəsində Azərbaycan dili dövlət dili kimi konstitusiyaya daxil edildi. İndi təzədən yenə də Heydər Əliyev həmin termini dəyişib türk dili eləsə, bu el-oba, camaat Heydər müəllimi tanıyan bütün dünya ictimaiyəti nə deyər?».  Bu da alimlikdən, geopolitikadan dəm vuran tarixçi-arxeoloq Rəşid Göyüşovun geopolitik düşüncəsi. Böyük insan, bilgin dünən etdiyi bir işi, bir sürə sonra daha yaxşıya, daha düzgünə dəyişə bilər, gərəksə dəyişməlidir. Bilgin istəyini Rəşid Göyüşov kimi başqasının adı, kölgəsilə pərdələməz, örtməz!

Heydər Əliyev 1995-ci il oktyabrın 31-də Akademiyadakı çıxışında demişdir: «Mən sizə dedim ki, 1978-ci ildə bu maddəni konstitusiyaya yazmaq üçün üç-dörd ay müzakirə apardıq. Ancaq o zaman biz müstəqil deyildik, Sovetlər İttifaqının tərkibində idik və Sovetlər İttifaqının, Komunist Partiyasının rəhbərlərindən asılı idik… Biz bundan ötrü müharibə etməyəcəkdik, üsyan qaldırmayacaqdıq. Əgər kimsə hesab edir ki, üsyan qaldırmaq olardı – bu ağılsız fikirdir». Ancaq Heydər Əliyev teleçıxışlarının birində Azərbaycan SSR-in 1978-ci il anayasasında Respublikanın dövlət dilinin Azərbaycan dili yazılması ilə bağlı SSRİ-nin başçıları ilə «ciddi danışdığını, onlara bunu istədiklərini, yazacaqlarını  kəsinliklə dediyini» də demişdir. Quşqusuz, politiktək danışığında artıq-əksiyə yol verməməyə çalışan Heydər Əliyev bu sorunla bağlı kimlərləsə danışıb, baxışını çatdırıb. Ancaq o, özünün vurğuladığı kimi, Rus-erməni-sovet-mason bolşefaşizminin totalitar rejiminin başçılarına belə kəskinliklə söz deyəmməzdi. Rus-erməni-sovet-mason bolşefaşizminin insan üyüdən dəyirmanının başçıları Lenindən çox «Böyük rusiyaçı» olduğunu düşünən Nəriman Nərimanovdan başlamış üzü bəri yox etdirdikləri kimi, Heydər Əliyevi də bir anda öldürərdilər.

Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi Yuri Puqaçovun 15 aprel 1978-ci ildə keçirdiyi toplantıda doğrulanmış qərarın bir bölümünü Rus dilindən çevirmədən yayımlayıram:«Uçitıvaya mnoqoçislennıye predlojeniya trudyaşixsya, sçitali bı vozmojnım vklyuçit v III razdel proyekta Konstitusii respubliki, qde reç idyot o nasionalno-qosudarstvennom i administrativno-territorialnom ustroystve Azerbaydcanskoy SSR, statyu ob upotreblenii yazıka v qosudarstvennıx i obşestvennıx orqanax respubliki, izlociv yeyo v sleduyuşey redaksii: «Qosudarstvennım yazıkom Azerbaydcanskoy Sovetskoy Sosialistiçeskoy Respubliki yavlyayetsya Azerbaydjanskiy yazık» (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər Qurmunun Politik Bəlgələr Arxivi. F.1, sıra № 65, sax. Vah. №52).

Göründüyü kimi, qərarda olarsa (sçitali bı vozmocnım) deyilir, olmalıdır! –  yox.

Heydər Əliyev 1978-ci ildə Türk dili deyəmməzdi, bu anlayış o çağlar, ola bilər, onun bilincində də yox idi. Ancaq o, 1978-ci ildə gördüyü yaxşı işi 1995-ci ildəki pis, kötü işilə bütünlüklə dəyərdən saldı!

Heydər Əliyev çıxışında deyir: «…Doğrudur, taleyimiz belə gəlib ki, məsələn, bizə Tatar deyiblər. Amma biz Tatar deyilik axı. Neçə illər bizə Tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə Tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə Tatar deyiblər. Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə Azərbaycanlı ziyalı olduğu halda, məktəblər açılmışdı – «Russko-Tatarskaya şkola». Bəs niyə o vaxtlar Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyov, Məmmədəmin Rəsulzadə, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, başqaları durub demədilər ki, necə yəni «Russko-Tatarskaya şkola»? Niyə buna etiraz etmədilər? İndi mən deyə bilmərəm ki, niyə belə olub? Mən bunu heç təhlil də etmək istəmirəm. Amma mən bununla sadəcə, demək istəyirəm ki, bizim aqibətimiz belə olubdur, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə Tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə Tatar deyiblər. Yazılarda bizə Tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildə gəliblər Türk deyiblər, Allaha şükür olsun. 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər 18 il müddətində Türk dili, Türk deyilib. 60 ildir biz Azərbaycan dili, azərbaycanlı deyirik. İndi bəs nə edək? Bax, bunlara bir cavab var, yoxsa yox?» («Azərbaycan» qəzeti, 9.11.1995, 215-ci №).

Heydər Əliyevin busorunu yenidən gündəliyə gətirməsi tələsiklik, tarixi yanlışlıq idi. Tələsən, gərginlik, qorxu altında olanların da yanılma olasılığının çox olduğu fiziologiyadan bəllidir. Kimin nəyinə gərəkdi bu? Türk dili adında dərsliklər buraxılır, işlər axarında, öz yolu ilə gedirdi. Dövlət dilinin adı da anayasada Türk dili yazılmalı, bununla da iş biryolluq bitməliydi. Ancaq belə olmadı, konu yersizcə gündəliyə çıxarıldı, basqılarla yanlış tarixi qərar verildi.

Həsən bəy Zərdabi, eləcə də çıxışda adı sıralanan bilginlərin yaşadığı çağda Azərbaycanda dövlət bir yana qalsın, toplumsal-politik düşüncəni etkiləyəcək adamlar çox azdı. Həsən bəyin 1875-ci ildə açdığı «Əkinçi»ni bir il keçməmiş bağladılar, özünü də Zərdaba sürgün etdilər.

Rus Ağalığının adları sayılan o biri bilginlərə də qorxulu yağıtək baxdığından Əli bəylə Əhməd bəyin başlarını götürüb Türkiyəyə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İrana [Qacarlar dövləti] qaçdığını son 40-50 ildə az-çox öyrənmişik. Onlar kim idilər, əllərində hansı olanaq vardı, Rus sorumsuz ağalığının çarı, bakanı, qubernatoru, prokuroru, polisbaşısına nə deyə bilərdilər?

Onların hamısı 1905-ci il Rus devrimindən sonrakı ideoloji savaşda yavaş-yavaş Türk olduqlarını anlamış, bunu kəsinliklə demiş, yazmışlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır: «Sairə [başqa] yerlərin müsəlmanları kimi, biz Rusiya müsəlmanları milliyətdən əvvəl din cəhətinə əhəmiyət [önəm, dəyər]  verdik. Bütün hərəkati-tərəqqipərvəranəmizdə [yenilikçi işlərimizdə]  din naminə dirilik göstərmək istədik. Türkcə qəzet çıxardıq – adına müsəlman qəzeti dedik. Türkcə teatrlar, operalar düzəltdik – ünvanlarını [adlarına] müsəlman teatrosu, müsəlman operası dedik. Məktəb açdıq Rus-müsəlman məktəbi namini [adını] verdik. Cəmiyətlərimizin sifətləri yenə «müsəlman» kəlməsindən ibarət oldu. Halbuki elədiklərimizin hamısı türkcə olub, Türk asari-mədəniyəsini [kültürünü]  diriltmək üçündü. Müsəlmanlığın ibtidai təsirindən gələrək, biz özümüzü müsəlman adlandırdığımızdan əsil mahiyətimizin ünvanını təşkil edən türklüyə əhəmiyət verməmiş, haman «müsəlman» adına qənaət [keçinmişik, razılıq]  eləmişdik. Hələ də etməkdəyiz. Hələ bu qənaətlə də qalmamışıq, başqaları bizə «Tatar», «Persian» demişlər, ona da etiraz etməmişik. Bu tamamilə ondan gəlmiş ki, özümüzü necə ki, lazımdır [gərəyincə] tanımamışıq!».

                                                                                     Yadigar Türkel

fəlsəfə üzrə elmlər doktoru

[ ] Düz ayrıcdakı açıqlamalar Yadigar Türkelindir.