Ruhani İntibah (Dirçəliş)

Asif Atanın məqsədi insanı, dünyanı dəyişməkdir. O deyir: Yeni İnsan yaranmalıdır, Yeni Xalq yaranmalıdır, Yeni Bəşər halı yaranmalıdır. Bu İstək siyasətlə həyata keçməz, inqilabla baş tutmaz. Bu İstəyin baş tutması üçün İntibah gərəkdir, içsəl Təkamül Yolu keçilməlidir.
Ruhani İntibah altı ideyadan oluşur.
Bunlardan sonuncusu – “Ləyaqətli Bəşər” əslində nəticədir. Yerdə qalan beş ideya isə Yoldur.
I. Mütləqə İnam. Bu ideya Asif Ata Dünyabaxışının həm də ümumi adıdır: “Mütləqə İnam Ocağı”, “Mütləqə İnam Dünyabaxışı”, “Mütləqə İnam Təlimi”, “Mütləqə İnam Erası”, “Mütləqə İnam Fəlsəfəsi” kimi anlayışlarımız, adlandırmalarımız var.
Mütləqə İnam Allaha, yəni transsendentala, fövqəltəbii qüvvəyə, göylər səltənətinin hökmdarına; adam kimi danışan, düşünən, görən, qəzəblənən, qisas alan, dünyanı yox yerdən bir işarəsiylə yaradan uydurulmuş qüvvəyə inamı rədd edir. Mütləqə İnam Dünyabaxışına görə Dünya oyun-oyuncaq kimi yaradılmayıb, bəzədilməyib, uçurulmağa hazırlanmayıb. Dünya – Özünün Əzəli, Əbədi, Kamil, Sonsuz Dünyalıq mahiyyətindən, Mənasından yaranıb. Dünyalıq Dünyadan kənarda deyil, onun özündədir, öz ahəngində, nizamındadır. Dünyanın bənnası yoxdur, ağası yoxdur, idarəçisi yoxdur. Dünya mənaca əzəlidir, yəni Dünyanın olmayan vaxtı olmayıb. Dünya mənaca əbədidir, yəni Dünyanın olmayan vaxtı olmayacaq. Axirət, Qiyamət cəfəngiyyatdır. Dünya dəyişir, təzələnir. Dünyalıq dəyişmir, ancaq öz təzahürləri ilə Təzələnir. Yəni dünyadakılar ölür, uçur, dağılır. Ancaq yenisi yaranır – dağ uçur, yenisi yaranır, çay quruyur, yenisi yaranır, bulaq soğulur, yenisi yaranır; təbiət bir yerdə ölür, başqa bir yerdə dirilir. Bütün bunlar Dünyanın özündən baş verir, Xarici İradənin gözağartması ilə oluşmur.
Həyat Özündən – Əzəli, Əbədi, Sonsuz, Kamil Həyatlıq Mənasından yaranıb. Həyat ölür, dəyişir, ancaq Həyatlıq ölmür, dəyişmir. Yalnız öz təzahürləri ilə Təzələnir.
İnsan Özündən – Əzəli, Əbədi, Kamil, Sonsuz İnsanlıq Mənasından yaranıb. İnsanın palçıqdan əmələ gəlməsi, sonra qabırğasından düzələnlə cütləşib artıb-çoxalması cəfəngiyyatdır. Habelə elmi nəzəriyyələrin insan haqqındakı yanlışları qəbuledilməzdir. Meymunun təkamül yolu ilə insanı əmələ gətirməsi cəfəngiyyatdır. “İnsan daxilində Mütləq daşıyan, şəraitdən, mühitdən, gerçəklikdən yüksək olan, Mütləqiliyə meyil eləyən və Mütləqləşməyə qadir olan Ruhani varlıqdır” (A. Ata).
Asif Atanın İnsanlaşma Təlimi, İnamı İnsan haqqındakı bu tərifə əsaslanır. Asif Atanın “Kamil İnsan” ideyası insanın canlı növlər arasında ən mükəmməli və şüurlusu olduğuna görə ortaya qoyulmayıb. Asif Atada İnsan başqa növlərlə deyil, Mütləqlə müqayisə edilir. İnsan Gerçəklik və Məna birliyidir. Gerçək insan biolojidir, təbiət xislətlidir. Ancaq dərinə getdikcə onda ali keyfiyyətlər görünür. Müqəddəslik, ülviyyət insanın mahiyyətindədir. İnsan öz gerçək xislətini ötdükcə ruhaniləşir – mənasına – İnsanlığa bərabər olur. İnsanın Özümlüyü – gerçəkliyi deyil, Mütləqiliyidir, İnsanlığıdır. İnsan dünyaya görünüb yox olmağa gəlmir, öz Mənasına çatmağa – İnsanlaşmağa gəlir. İnsan gerçəkliyə bərabər yaşayanda ölümlü olur, ötəri, keçici xassələri ilə bitib qurtarır. Yalnız nəsil artımında iştirak edir. Lakin özümləşən İnsan ölməzliyə qovuşur. Özünün ali, mənəvi keyfiyyətləri ilə Xəlqi məna daşıyır – Nəsimi kimi, Budda kimi, Tolstoy kimi…
Asif Atada İnsanın İnsanlaşması üç mərhələdən keçir: özünü tanıma, özünə yadlaşma, özünə doğmalaşma – özünü təsdiq. Özünü yaratmağın bu yolu “özüylədöyüş” ideyasıdır. Hər bir fərd etiraf yolu ilə özündəki bütün naqis cəhətləri aşkara çıxarmalı, tanımalıdır. Özünü aldatmamalıdır, özünü, əslində balaca “mən”ini qoruyan instinktlərin təsirini aradan qaldırmalıdır. Etirafdan qorxmamalı, özündəki pislikləri görüb göstərməkdən utanmamalıdır. Bu hal olduqca çətindir. Adamda özünüqoruma instinkti güclü olur. Fərd ömrünü xalisliklə doldura bilmədiyi üçün, bioloji həyatın təsirlərindən imtina eləyə bilmədiyi üçün naqisliklərini etiraf eləməyi bacarmır. Toplumdan gizlənməyə çalışır. Ancaq ilk növbədə o özünü aldadır, özünü öz mahiyyətindən ayırır. Elə buna görədir ki, bəşər tarixində kamil insanlar barmaq sayda olubdur. Buna baxmayaraq, hər bir fərdin kamillik haqqı və imkanı var. Kamillik seçilmişlər üçün deyil. Etirafı bacaran, ömründəki naqislikləri tanıyan fərd naqis duyğuları ömründən silməyə başlayır. O, özünü tanıdıqca, yəni özünü aldatmadıqca daxili gücü artır və getdikcə böyük imtinalar mərhələsinə başlayır: şöhrətpərəstlikdən imtina, şəhvətpərəstlikdən imtina, hakimiy¬yət-sevərlikdən imtina, nəşəsevərlikdən imtina; xudbinlikdən, xudpəsəndlikdən, xəbislikdən, adilikdən, bəsitlikdən ayrılma. Daxili şəri yenən ictimai şərlə döyüşür. İnsansevərliyi təsdiq olunur, Vətənsevərliyi, Həqiqətsevərliyi, Ədalətsevərliyi, Azadlıqsevərliyi, Bəşərsevərliyi təsdiq olunur. Fərd özündən, yəni balaca “mən”indən ayrıldıqca özümlüyünə, yəni ali “Mən”inə qovuşur. Özüylə döyüşməyən həqiqətin qədrini bilməz, azadlığın qədrini bilməz, xalqlaşa, vətənləşə bilməz. Özüylə döyüşməyib başqasıyla döyüşən, yəni özündəki naqislikləri gizləyib başqasında naqisliklər axtaran şərə xidmət edir. Heç kim heç kimin əvəzinə onun naqis duyğuları ilə döyüşə bilməz. Daxili döyüşü yumruq döyüşü ilə əvəz eləyən cəmiyyət özündən ayrılmış, özünə yadlaşmış cəmiyyətdir. Özü xalisləşməyən cəmiyyətdəki naqisliklərə qarşı söz deyə bilməz, onu aradan qaldıra bilməz. Yalnız Kamil Fərdlərin yaratdığı cəmiyyət Kamil, Ruhani Cəmiyyət olur. Asif Atanın “Ruhani Cəmiyyət”, yaxud “Xəlqi Birlik” ideyası özünü Kamil Fərdlərlə doğruldur. Asif Ataya qədər demək olar ki, bütün nəzəriyyələr ictimai dəyişikliyi insandan kənarda başlayıblar. Ona görə də dəyişiklik üzdə gedib, inkişaf üzdən əmələ gəlib. Ağalıq-nökərlik aradan qalxmayıb, ictimai təbəqələşmə aradan qalxmayıb, insanın insan üzərindəki zorakılığı, qanlılığı aradan qalxmayıb, ədalətsizlik, bərabərsizlik, vicdansızlıq hökm sürüb. “Dünya belə gəlib, belə də gedəcək” deyə antiinsani gedişata bəraət verilib. Əlbəttə, özünü yaratmayan insan ictimai tərəqqinin baş tutacağına inana bilməz. Ancaq bununla belə, dünyada antiinsani gedişata qarşı dirəniş həmişə olub. Nəhayət, bu Dirəniş daha kamil səviyyədə Asif Atada özünü göstərib. Asif Ata insandan, yəni, daxili, mənəvi tələblərdən kənarda formalaşan Quruluşları rədd edir. “Nə Kapitalizm, nə Sosializm, Ruhani Cəmiyyət yaranmalıdır” deyir. “Kapitalizm fərd ağalığıdır, Sosializm dövlət ağalığı”. Hər ikisi insan üzərində zor yaradır. Zor altında olan insan xalq yarada bilməz. “Xalq – Azad, Müstəqil fərdlərdən yaranır” (Asif Ata). Asif Atanın “Ruhani Dövlət” ideyası var. Onun fikrincə, Dövlət Ruhaniyyata əsaslanmalıdır və çox az funksiyaları olmalıdır:
1) Fərdi özünüidarə; 2) Mülkiyyət bərabərliyi yaratmaq; 3) Cəmi fərdin zorundan, fərdi cəmin təzyiqindən qorumaq; 4) İmtiyazsız başçı, ağalıq əvəzinə Atalığın bərqərar olması.
Dövlət ruhaniyyata əsaslanmadıqda xalqı sürüləşdirir və idarə edir. Dövlət – onun başında duranların imtiyaz üstünlüyünü qoruyan zor hadisəsinə çevrilir. Xəlqi Birlik yarandıqda isə dövlət bu Birliyə xidmət edir.
Asif Atada Ruhani Dövlət Dini Dövlət anlamına gəlmir. İran İslam Dövləti ən pis zorakılıq hadisəsidir. Orada ruhaniy¬yat yoxdur, yəni Dövlət Ruhani prinsiplərə əsaslanmır.
Yeri gəlmişkən, Mütləqə İnam Dünyabaxışının “Ruh”, “Ruhaniyyat” anlayışlarına da burada qısaca izah verək. Bu vaxta qədər ruh məsələsinə müxtəlif dünyabaxışlar fərqli mənalar veriblər. Məsələn, Qitaupanişadda ruh – kosmik enerjidir. Saçın ucunun neçə milyardda bir hissəsi olan mikrocandır. Semitlərdə ruh mövcudluğun təminatı olan candır. İnsan öləndə ağzından hava ilə birlikdə çıxır və uçub gedir… Asif Ata Təlimində Ruh – İnam, İdrak, Mənəviyyat, İradə Birliyidir. İnsanı İnsan eləyən bu İnsani keyfiyyətlərin Mütləq halıdır. Ruhun ölməzliyini də fantastik əlamətlərlə deyil, bu keyfiyyətlərin nəsildə, xalqda, bəşərdə yaşaması ilə müqayisə eləmək doğrudur.
İnsan öz ruhunu – İnamını, İdrakını, Mənəviyyatını, İradəsini yaratdıqda o, ölməzliyə çatır. İnsan böyük mənada ruhunu yaratmırsa, necə var, elə qalırsa, onda o, ruhun adi əlamətləri ilə xatirat səviyyəsindən uzağa getmir və ruhani imkanlarının çoxunu özüylə qəbrə aparır. Ancaq insan fiziki olaraq da tam itmir. Ayrı-ayrı əlamətləri övladlarında, nəsildə, xalqda davam edir. Ölüm yalnız cismani bütövlüyü parçalayır. İnsan genlə, qanla, təbiətlə yaşama qayıdır – əlamətləriylə. “Ölümlə görüş” izharında Asif Ata yazır ki, “əllərim birinə qismət olacaq, gözlərim digərinə, saçlarım bir başqasına…”
Mütləq İnam – Dünyanın əzəli, əbədi, kamil, sonsuz Mənasına İnamdır. Dünya heç vaxt ölməyəcək. Bu, yaşamağa və insanlaşmağa nikbinlik yönündə təməl yanaşmadır.
Mütləq İdrak – İnsanın Ruhani varlıq olduğunu dərk etmək, İnsanı qorumaq və təsdiq etməkdir.
Mütləq Mənəviyyat – Təmənnasızlıq, Fədakarlıq və Vicdançılıq əsasında yaşamaq – İnsani ləyaqətin təsdiqi.
Mütləq İradə – Zamandan üstün yaşamaq, şəraitə, mühitə əyilməmək, Mütləq Həqiqətə tapınmaq, Mütləq Azadlığa qovuşmaq – bu cür aqibəti ən ali nemət saymaq.
Ruhani İntibahın 4-cü ideyası “Müstəqil Vətən” ideyasıdır. Bəşər tarixində heç bir peyğəmbərin Vətən ideyası olmayıb. Asif Ata Vətən müstəqilliyini ideya səviyyəsində qoyur və bunun üzərində ardıcıl vurğu edir. Ruhani İntibah Vətəndən kənarda yarana bilməz. “Dünya Vətəndən başlayır” deyir peyğəmbərimiz Asif Ata. Vətənləşə bilməyən Dünyalaşa bilməz. Vətən sadəcə toplumun yaşadığı coğrafi məkan deyil, toplumu xalq səviyyəsinə yüksəldən insani, bəşəri dəyərlərin yarandığı, qorunduğu müqəddəs ünvandır. Vətənçiliyin əsas meyarı müstəqillikdir. Vətən müstəqil deyilsə, xalq da müstəqil deyil. Asif Ata deyir: “Dünyadan asılı olmadığın dərəcədə müstəqilsən”. Yəni siyasi birliklərin boyunduruğunda azad və müstəqil xalq olmaq mümkün deyil. Vətənin müstəqil olması üçün dövlətin Müstəqil İqtisadiyyatı, Müstəqil Mədəniyyəti, Müstəqil Diplomatiyası olmalıdır. Bu isə Milli İdeologiya əsasında formalaşa bilər. İdeologiya isə Mütləqə İnamdan qaynaqlanarsa, milliləşə bilər. Asif Atanın İnamı mücərrəd bəşəri deyil, Millilikdən başlayıb Bəşəriliyə doğru inkişaf edən Dünyabaxışdır. Milliliyimizin yaranması və qorunması Yurdu¬mu¬zun Bütövlüyünü və Müstəqilliyini tələb edir. Yurdumuz bu gün bölünmüş, parçalanmış durumdadır. Onun bir parçasında yaranan Müstəqillik nisbi müstəqillikdir, əslində formal xarakter daşıyır. Ona görə də Asif Ata “Uluyurd Hərəkatı” ideyasını irəli sürür. “Uluyurd Hərəkatı” özündə 5 prinsip daşıyır: 1) Tayfaçılıqla mübarizə; 2) Dinçiliklə mübarizə; 3) Etnik bölücülüklə mübarizə; 4) Özgəçiliklə (Qərbçiliklə, Rusçuluqla…) mübarizə; 5) Azərbaycanın siyasi bərpası – Bütöv Azərbaycan.
Ruhani İntibahın 5-ci ideyası “Özümlü Şərq” ideyasıdır. Asif Ata dünyanın Şərqə-Qərbə bölünməsinin əleyhinədir. Bu bölgünü Qərb yaradıb və Şərqə ikinci növ bölgə kimi baxır. Asif Ata Özümlü Şərq deyəndə ona coğrafi mənada yanaşmır, Şərqi dəyərləri əsas götürür. Və hesab edir ki, Şərqi Dəyərlərə arxa çevirməklə dünyanı bütöv dərk eləmək mümkün deyil. Bu mənada Kürəsəlləşmə əslində Dünyalaşma deyil, Qərbləşmədir. Qərbdə isə demək olar ki, mənəvi dəyərlər aşılanıb. Yalnız elmi-texniki inkişafı əsas götürürlər və bu imkandan istifadə edib dünya üzərində ağalıqlarını həyata keçirirlər. “Bir vaxtlar Şərq müəllim idi, indi uşaqcasına Qərbin dalınca sürünür” (A.Ata). Dünyanın gedişatı elmi-texniki tərəqqi ilə nizamlanmır, daha da pozulur. Bu səbəbdən də Şərqin fitrətində və halında olan mənəviyyatçılıq, insançılıq bərpa olunmalı və dünyanın halına qayıtmalıdır. Asif Ata özünün yaratdığı Mütləqə İnam hadisəsi ilə bu müqəddəs vəzifəni öz üzərinə götürmüşdür.
Ruhani İntibahın sonuncu ideyası “Ləyaqətli Bəşər” ideyasıdır. Yuxarıda vurğuladığımız kimi, bu ideya həm də nəticədir. Bəşər xalqların müxtəlifliyi – Müxtəliflərin Birliyi deməkdir. Hər bir xalq özünəməxsusluğu ilə Bəşərdir. Xalqların özünəməxsusluqlarına qarşı çıxmaq Bəşərə qarşı çıxmaqdır. Xalqları əsarətə salmaq, özünə yadlaşdırmaq yolverilməzdir. Xalqlararası münasibətlər humanizmə əsaslanmırsa, bəşəriyyətin sabahından danışmaq çətindir. Xalqlar bir-birinə inanmayanda sevgi və sayğı yarana bilməz. Xalqların bir-birinə nifrət eləməsi bəşəriyyətin ölümüdür. Bu nifrəti xalqlar arasında yaradan Siyasi Güclərin ağalıq əməlidir. Elə ona görə də “Siyasət Həqiqətlə əvəz olunmalıdır”.

Mütləqə İnam Ocağının
iç Quralları (qaydaları) və yaşam tərzi

Hər bir Dünyabaxışın olduğu kimi Mütləqə İnam Ocağının da öz qaydaları, yaşam tərzi və anlayışları (terminləri) var. Təbiidir ki, köklü dəyişikliklər eləyən Yeni İnam əski qaydaların saxlanması ilə özünü təsdiq edə bilməz, baxmayaraq ki, cəmiyyət hansısa qaydalara, ənənələrə uyğunlaşıb. İnam xalqının formalaşması üçün əvvəlki vərdişlərdən, üsullardan imtina etməsi qaçılmazdır…
İnamçılar bir-biri ilə görüşəndə “salam” əvəzinə “Ürəyində Ata Günəşi olsun”, “xudahafiz” əvəzinə “Atamız Var olsun” deyirlər. “Ata Günəşi” – İnsana inamı, insanlığın meyar kimi qəbul olunmasını, ruhani varolmanı uğurlayan bir sözdür. “Atamız Var olsun” – yəni İnamımız var olsun, Ocağımız var olsun, Ruhaniyyatımız var olsun anlamı daşıyır.
Ocaq quruculuğu ən çox Tədbirlərdə öz əksini tapır. Tədbirlər 7 mərasimdən, 2 Mərasim-Törəndən və 4 Bayramdan ibarətdir. Mərasimlərdə ancaq Ocaq Evladları iştirak edir. Mərasim-Törənlərdə və Bayramlarda isə Ocaqsevərlər və maraqlananlar da iştirak edirlər. Ocaq Ruhani Ailələrdən təşkil olunur. Hər Ailənin ayda bir dəfə aylıq toplantısı – mərasimi keçirilir. Ocaq vaxtdan asılı olaraq ayda bir dəfə, yaxud iki ayda bir dəfə “Amallaşma-Doğmalaşma günü” keçirir. Amalı öyrənmək və öyrətmək, ruhani fikir bölüşmələri əsasında doğmalaşma. Üsulumuz: xalqın içinə səfərlər eləmək, görüşlər keçirmək – Amalı öyrətmək, Ocağa dəvət eləmək; eləcə də mətbuat vasitəsiylə ideyaları yaymaq, ədəbiyyatlar hazırlayıb yaymaq; fərdi ünsiyyətlər qurmaq – ardıcıl İnama çağırmaq. Atamızın dediyi kimi, İnsanlaşmaq və İnsanlaşdırmaq. Məbəd¬lər (İnam Evləri) tikmək, xalqa öz Ruhaniyyatını tanıtmaq və öz Ruhaniyyatıyla yaşamaq öyrətmək.
Ocaq öz ilsırası (tarixi) və Günsırası (təqvimi) əsasında yaşayır. Və bunu ümummilli ənənə halına gətirməyi məqsədi sayır. Habelə milli yazı sistemi (Orxon-Yenisey əlifbası əsasında) ortaya qoyur və müqəddəsatını (arxivini) bu əlifba ilə hazırlayır.
Ocaq öz Ruhaniyyatı əsasında “Ölügötürmə” və Evlənmə (“Beşikbaşı mərasimi”) qaydalarını yaradıb və imkan düşdükcə bunları ictimai həyata tətbiq edir.
Ocaq Asif Atanın İrsini – Müqəddəs Kitablarını (“Qutsal Bitiq”lərini) 13 cilddə hazırlayıb, arxivləşdirib və imkan düşdükcə üzünü artırıb yayır.
Ocaqçı gündə 3 dəfə Ataya Rica deyir və Mütləqlə Təmas sözü söyləyir. Bu Rica və Təmaslarda özüylə – öz mənasıyla üz-üzə durmaq, özünü kökləmək və günə hazırlamaq insanda sabit hal yaradır. İnsanın özünə inamı yetkinləşir, qüsurlara enməmək üçün qətiyyəti artır. Yolda olduğunu anlayır, Yük altında olduğunun məsuliyyətini dərk edir.
Ocaq Atalıq və Evladlıq hadisəsinə əsaslanır. Ata İnamın Atasıdır, Evlad İnamın Evladıdır, Atanın Davamçısıdır, əski dövrlərdəki Apostoldur, İmamdır, Müriddir. Atanın tələbi budur ki, Ata Əməli Evlad Əməlində, Ata fəlsəfəsi Evlad fəlsəfəsində davam eləməlidir. Evlad icraçı deyil, Qurucudur, Yaradıcıdır. Ata deyir – Evlad özündə üç keyfiyyəti yaratmalıdır: Yazarlıq, Natiqlik, Təşkilatçılıq. Bu, Evladın Ocaq Quruculuğundakı əsas silahıdır.
Ocağa Evlad qəbulu mərasimləşən bir hadisədir. Xalqın içindən ayrı-ayrı insanlar Ocağa üz tutur. Məramını, məqsədini Asif Atanın adına rica şəklində yazır. Atadan “Ruhani Ad” alır və Ocaqlaşmağa başlayır. Mərasimdə Ocaqçılara təqdim olunur və Ocaqçılığını təsdiq edən Ruhani Sənəd – “Evladlıq Nişanəsi” alır. Atanın sağlığında bu əməllər Ata tərəfindən həyata keçirilirdi, onun ölümündən sonra isə Ocaq Yükümlüsü (Soylu Atalı) tərəfindən yerinə yetirilir.
Ata öləndən sonra Ocağın Ruhani Nizamını yaradan və qoruyan, Ocağı ruhani idarə edən Ocaq Yükümlüsü hadisəsi yaranmışdır. Asif Atanın ölümündən bu günə qədər bu məsuliyyəti yazı müəllifi (Soylu Atalı) öz üzərində daşıyır. Yuxarıda vurğuladığımız kimi, Ocaqda Atalıq və Evladlıq hadisəsi var. Ocaq Yükümlüsü Atanın yerinə keçmir, o, elə Evladdır. Sadəcə Ocağın bir Qurum olaraq yaşayıb idarə olunmasını təmin edir. Təbii ki, gənc Ocaqçıların ağlının, qəlbinin böyüməsində rol oynayır. Bununla belə, Ocaqda vəzifə, titul, rütbə yoxdur və olmayacaq. Ocağın Atası, Ruhani Başçısı əbədi olaraq Asif Atadır. Asif Ata Peyğəmbərdir. Peyğəmbər əvəz olunmur, Yolu davam olunur, Ocağı nizamlanır, ruhani idarə olunur.

İnamın Dindən üstünlüyü

Təməl prinsiplərdə yalan olmamalıdır

I. Yazının yazılma səbəbi – giriş sözü

Biz dünyaya yeni İnam Dünyabaxışı təqdim edirik. Deyirik İnam din deyil, dindən fərqlidir və üstündür. Fərqli və üstün sözlərini isə dini qəbul etməməyimizə və İnamı özümüzünkü saydığımıza görə demirik. Burada fərqliliyin və üstünlüyün xüsusiyyətləri var. Təməl prinsiplərə müraciət etməkdə məqsədimiz də həmin xüsusiyyətləri imkanımız daxilində izah və şərh eləməkdir. Bu yazıda biz doğruluğumuza və səmimiyyətimizə güvənirik. Oxucu elə düşünməməlidir ki, biz özümüzə sərf eləyən istiqamət götürmüşük. Onsuz da həqiqəti tarixdən, tarixi gələcəkdən gizləmək olmur. Doğrunu görmək, doğrunu bilmək, doğrunu demək yeganə meyardır.
Biz Asif Atanın irəli sürdüyü İnsanlaşma ideyasının daşıyıcılarıyıq. Bu ideyanı özümləşdirmək və yaşatmaq üçün dayağımız, tapınağımız, güvəndiyimiz mühit insandır. İnsanın özünə bərabər, yəni mənasına layiq yaşaması yolunda çox ciddi maneələr var. Maneəni insan özü yaradır, böyüdür, qoruyur. İstər din, istər ictimai quruluşlar insanın özünü tanımasına həmişə əngəl olub. Təəssüf ki, insan yalansız keçinməyi qarşısına məqsəd qoymayıb. Sözdə yalana pis deyib, damğalayıb, ancaq münasibətlərində yalandan istifadə eləyib. Yalana bəraət verib, yalansız keçinmək mümkün deyil deyib. İctimai nizam yalan üzərində qurulub. Yalan – nizamsızlıq deməkdir.
Bütövlük alınmır, ziddiyyət artır. Bu ona görə baş verir ki, insan ikili xassəyə malikdir – həm ruhani, həm də cismani. Bu fakt var, bunu danmaq mümkün deyil. Ona görə də bütün dinlər, ictimai quruluşlar balanslaşdırma xətti tutdular. Ruhanilik və cismanilik paralelləşdi. Əbədilik və Mövcudluq üz-üzə qoyuldu və Mövcudluq üstünlük əldə elədi. Çünki düşünüldü ki, mövcudluq qaçaraqdır, gözləmir. İnsan özünə təlqin elədi ki, ruhanilik gözləyər, cismanilik gözləməz. İctimai quruluşlar cismaniliyə üstünlük verdi. Din də sözdə ruhanilik dedi, ancaq yaşamda cismaniliyin təsirindən çıxa bilmədi. Dinin başında duranlar Quldarlaşdı, Feodallaşdı, Kapitalistləşdi, heç vaxt ruhaniləşmədi. Cismanilik hər kəsi özünə – öz mövcudluğuna bağlayır. Ona görə də yaşamaq uğrunda mübarizə gedir. Bu mübarizə insanda bütün heyvani duyğuları aşkarlayır və səfərbər edir. İnstinktlər ömrə hakim kəsilir. Maddi nemətləri qamarlamaq, üstünlüyə can atmaq həyat normasına çevrilir. Bu gedişatda zor həlledici amil olur. Buna görə də hər kəs zora can atır – zorlu olmaq, başqasının zorundan qorunmaq və üstünlüyə nail olmaq məqsədə çevrilir. Elm, təhsil, fərdi qabiliyyət, bacarıq, istedad zoru təmin edir, zora yarayır. Elə ona görə də insan millət olmaqdan, bəşər olmaqdan məhrum olur.
Millət insanların cəmindən deyil, insani keyfiyyətlərdən qurulan hadisədir. Bəşər də xalqların cəmindən deyil, onların insani keyfiyyətlərindən oluşur. Bütün bunlar hamısı insanın özümləşməsindən başlayır. Təbii ki, sual ortaya çıxır – əgər insan ikili xassəyə malikdirsə, bəs onun özümləşməsi nə deməkdir?! Yuxarıda vurğuladıq ki, bioloji mövcud olmanın qanunları ruhani qanunlara ziddir. Eyni halda, təbiətdə bioloji qanunların qarşısını almaq mümkün deyil. Ancaq insan əşya deyil, heyvan deyil. Onun mahiyyəti, yəni insaniliyi xassələrindən, xislətindən, təbiətindən üstündür. Deməli, insanın özümləşməsi – xislətinə deyil, mahiyyətinə bərabər yaşaması deməkdir. Deməli, ictimai həyatda ruhani qanunları bərqərar eləmək mümkündür. Təbəqələşmə – ağalıq-nökərlik, özünəyadlaşma, xalqa, bəşərə yadlaşma ruhani qanunların yoxluğuna görədir. İnsanın özüylə yetərlənməmək, özündəki mənaya çatmaq tələbi var. Bu tələb həm də imkandır. Əgər ictimai həyatda Mütləq Xeyir, Mütləq Ədalət, Mütləq Həqiqət qələbə çalmayıbsa, “bundan sonra da heç vaxt qələbə çalmayacaq” anlamına gəlmir. Bu istək insanın içində daim baş qaldırıb, qaldırır. Ona görə Asif Ata deyir ki, Adam İnsan olmalıdır. Mütləq Xeyir, Mütləq Ədalət, Mütləq Həqiqət – Adamdakı İnsanilik imkanıdır. Adam İnsan olanda bu imkan aşkarlanır. Əslində bəşər də bu imkandan başlayır. Ən böyük mübarizə Adamın İnsan olmasıdır. Çünki bütün fəlakətlər Adamlıqdan törəyir. Adamlıq səviyyəsində mübarizə inqilablar həyata keçirir. İnqilab yolu ilə Adam İnsan ola bilməz. İnqilab adlı zorakılığı “tarixin mamaçası” sayanlar bəşəriyyətə mütləq ədalət baxımından bircə addım xeyir vermədilər. Hər şey bəşəriyyətin əleyhinə yönəldi. Asif Ata deyir: “Bəşər Kapitalizm-Sosializm dairəsindən, Din-Ateizm dairəsindən, Totalitarizm-Demokratiya dairəsindən çıxmalıdır”. Kapitalizm kəskinləşdikcə Sosializmə, Din qaranlığı kükrədikcə Ateizmə, Demokratiya hərcayiliyi, özbaşınalığı dərinləşdikcə Totalitarizmə ehtiyac yaradır. Bunların heç birində mənfəətçilik, təmənnaçılıq, xudbinlik, köləlik, zor, oyunçuluq, yalan vədlər, öz mənafeyini, ailəsini, tayfasını xalqa qarşı qoymaq aradan qalxmır, yeni biçimdə təkrar olunur.
Yuxarıda vurğuladıq ki, ictimai nizam pozulanda bütün dövrlərdə balanslaşdırma prinsipinə əsaslanıblar. Ancaq heç vaxt balanslaşdırma özünü doğrultmayıb. Məsələn, Sosializm insanı bütünlüklə əməyə bağlayaraq firavanlıq vəd edirdi. Hər kəsin maddi sərvətlərdən əməyinə görə mənimsəməsi ilə ictimai bərabərliyin yaranması ictimai nizamı axıra çatdıra bilmədi. Bioloji tarazlığın işə salınması milli-mənəvi ahəngin pozulmasını pərdələyə bilmədi. Imperiya quruculuğunu sosial problemlərin həlli ilə balanslaşdırmağa çalışanlar mənəvi problemlərin yaranmasına göz yumdular. Daha böyük nizamsızlığın biçimlənməsini təmin etdilər.
Bəs demokratik quruluş necə balanslaşdırır?! Bəri başdan pulçuluq uğrunda mübarizəni körükləyir və hər kəsin bu mübarizəyə qoşulmaq azadlığını elan edir. Bu gedişatda fərdi təmin etməyən addımlara görə onun azad şəkildə etiraz etməyə, söz deməyə haqqının olduğu sunulur. Hər kəs bunun üçün təşkilat yarada və öz haqqı uğrunda mübarizə apara bilər. Deməli, hər kəsi rəqabətə bağlamaqla ictimai ədalətin təmin olunması yönündə görüntü yaradılır. Axı rəqabət dünyasında insan insanı sevə bilməz, insan insana inana bilməz. İnamdan və sevgidən məhrum olmuş insan başqalarına qarşı ədalətli olmaq haqqında necə düşünə bilər?!
Nəhayət dinlərin balanslaşdırma cəhdləri də ictimai nizamın yaranmasında ciddi rol oynaya bilmədi. Dinlər öz baxışlarını quruluşların tərbiyə elədiyi insanlar üzərində qurdu. İnsanı mücərrəd, əlçatmaz, xəyali müqəddəsliyə bağlamağa çalışdı. Heç nə alınmadı. Əslində isə din insanı xilas eləyə bilərdi. Çünki onun yaranma tələbində ruhun üstünlüyünü təsdiq eləmək imkanı var. Ancaq bu imkan aşkarlanmadı. Niyə din xilaskarlıq hadisəsinə çevrilmədi, yanlış hardadır, nədədir?! Bu suala cavab aramaq üçün dinin təməl prinsiplərini izah etməyə çalışacağıq. Bunun üçün öncə inancın ibtidai biçimlərindən bu günə qədər gəlib çıxan cəhətlərə diqqət yetirmək gərəkdir. Eyni zamanda fikri əsaslandırmaq üçün faktlar üzərində müqayisələr aparmaq da zəruridir. Bizim yurdumuzda hegemon təsirə malik olan din İslam dini olduğuna görə fikirlərimizi əsasən onun təməl prinsipləri üzərində şərh etməyə üstünlük veririk. Ümumiyyətlə, götürəndə səmavi sayılan dinlərin təməl prinsiplərində əsaslı bir fərq yoxdur.
Bir var müsəlmanlığın, yaxud xristianlığın şərtləri, bir də var dinin təməl prinsipləri. Bu yazıda şərtlər fərqini açmağa gərək yoxdur. Biz dinin 5 təməl prinsiplərini müəyyənləşdiririk: 1) Yeri-göyü yaradan Allah ideyası; 2) Axirət dünyasının (o dünyanın) varlığı və Allahın müqəddəs məkanı kimi təqdim olunması; 3) Qəzavü-qədər (Qismətçilik) – şərin və xeyirin Allahdan gəldiyini qəbul etdirmək; 4) Ümmətçilik – bütün bəşər övladının Məhəmmədin ümməti olduğunu vurğulamaq; 5) Allahın dərk olunmazlığı (elmi dildə aqnotsizm) və buradan ortaya çıxan ruhani məhdudiyyət – Qurandan sonra ruhani kitabın yazılmayacağı, Məhəmməddən sonra peyğəmbərin olmayacağı ideyası.
Ayrı-ayrı yazılarda bu məsələyə münasibət bildirmişik, bu yazıda isə ümumiləşdirmək məqsədi güdülür.

II. İnsanı qorxutmaq yox, İnandırmaq gərəkdir

Ümumiyyətlə, “Yaradan” ideyası çox qədimdən gəlir – təbiətin sirlərinin açılmadığı bir dövrdən. Ancaq sonralar dini axtarışlarda yeniliklər ortaya çıxsa da, bir çox məsələlərdə peyğəmbərlər ibtidai baxışlardan qopa bilmədilər. Hətta elmin inkişafı ilə maarifçiliyin geniş yayıldığı zamanlarda belə, ibtidai baxışlara qarşı əsaslı söz deyən olmadı. Doğrudur, belə məsələlərə münasibətdə elmin mövqeyi yardımçıdır, bunu yalnız fəlsəfi-ruhani biliklə aydınlaşdırmaq mümkündür. Bunun üçün isə peyğəmbərlər həm də filosof olmalı idilər. Peyğəmbərlər filosof olmadıqları üçün məntiqi uydurmaq zorunda qalıblar. Dini təlimlərdə alleqoriyalar üstünlük təşkil edir, həqiqətçilikdən daha çox mifoloji yönlər qabarır. Mifologiya həqiqətin dərk olunmasında yardımçı ola bilər, ancaq gerçək olmayan, gerçəkliyə uyğun olmayan atributlarla, fantaziyalarla canlı yaşamı nizamlamaq mümkün deyil. Mifologiya o vaxt önəmlidir ki, insanın duyğularını həqiqət axtarışlarına yönəldir, onu fantaziyalara bağlamır. Duyğular fantaziyalarda ilişib qalanda xurafat başlayır. Dinin yanlışlarından biri də odur ki, xurafat obrazlaşdırılır. Xurafatın obrazlaşdırılmış ən böyük istiqaməti Allah ideyası ilə bağlıdır. Din Allahı xurafatlaşdırır. Kainatı bir baxışla oluşdurmaq yalandır. İdeya, fikir, düşüncə yalançı özülə dayananda hər şey təhrif olunur. Dində yalan təmələ qoyulur. Ona görə də kainat oyun-oyuncaq, fani elan edilir. Allahın əl, ağız, göz qabiliyyətinin olması onun əzəli və əbədi adlanmasına ziddir. (Yəni Allah görür, danışır, eləyir). Oyun-oyuncağın mahiyyəti olmur. Allahın “yaradıcılığı” mahiyyətsiz yaradıcılıqdır. Yəni Allah oyuncaq “yaradıb”. Əgər bütün kainat oyuncaqdırsa, onda mütləqi necə dərk eləmək olar?! Elə ona görə də dində Allahın dərk olunmasına yasaq qoyulur. Çünki oyuncaq yaradıcısını dərk eləmək onun Mütləq olmadığını üzə çıxarır. Dində Allaha inam əslində nisbiyə inamdır. Allah nisbi hadisələrin Mənası kimi deyil, Bənnası kimi çıxış edir. Əvvəl heç nə olmayıb, mütləq yoxluq olub, Allah da yoxluqdan varlıq yaradıb, özü də yoxluqda mövcud olub, yoxluqda dayanıb. Bu ideya idrakın heç bir məntiqinə, mərhələsinə uyğun gəlmir. Əslində dinin bütün xurafatı bu Yalandan başlayır. Ayrı-ayrı məqamlara baxaq. Peyğəmbərlər Allahın şərafətli qulları sayılırlar. Bu fikir əslində Quldarlıq dövrünün tələblərindən doğur. Məntiqlə əgər peyğəmbər quldursa, deməli, Allah quldardır.
Yeri gəlmişkən, islamı demokratik din adlandırırlar. İslamın yarandığı dövr Quldarlıq dövrü idi, Feodalizm formalaşmamışdı. Onun demokratiyası da Quldarlıq demokratiyası idi. Kapitalizm demokratiyasında İslamın demokratikliyi nədir, necədir, bizə bəlli deyil.
Başqa bir məqam “Allahın öz peyğəmbərini sınaması” ideyasıdır. Bir tərəfdən “Allah hər şeyi biləndir, görəndir, başqa bir tərəfdən sınamaq. Sınamaq – tanımazlıqdan, bilməzlikdən irəli gələn münasibətdir. Hər iki halda Allah adamabənzər mövcudluğa enir, bununla da Mütləqilikdən məhrum edilir.
Merac məsələsini də bu faktlara əlavə eləmək olar. Məhəmməd Allahdan vəhy dinləmək məqsədiylə Göylər aləminə uçub. Maraqlıdır ki, bu məsələyə məcaz kimi deyil, həqiqət kimi yanaşırlar. Quranda iddia olunur ki, Allahdan bütün vəhyləri Məhəmmədə Cəbrayıl adlı mələk daşıyır. Belə çıxır ki, Allah hansısa vəhyləri Cəbrayıla etibar eləmir, birbaşa Məhəmmədin özünə demək üçün merac təşkil edilir. Halbuki Quranda Allahın diliylə deyilir: “Allah sizə şah damarınızdan yaxındır”. Allahın bu dərəcədə insana yaxın olduğu təqdirdə Göylər Aləminə uçuş, yaxud Cəbrayılın yer üzünə çoxsaylı enişləri nə üçün imiş?! Hesab edirik ki, bütün bu məsələlərdə bir aktyorluq var. Söz oynatmalarla insanları çaşdırmaq və süni cazibə yaratmaq bizə görə səmimiyyətdən çox uzaqdır.
Mələk ideyasının bu dərəcədə qabardılması da səmimiyyətsizlikdən doğur. Bəllidir ki, Quranda Allahın mələklərinə inam müsəlmanlığın şərtlərindən biri kimi irəli sürülür. Mələklər saf, təmiz ruhlar deməkdir ki, bu da animizm dövrünün qalıqlarıdır. Min illərdir ən ibtidai baxışların bu günə daşınması əslində bəşər övladının ruhunu kor qoymaqdır. Demli, təmiz, saf ruhlar yalnız Allahın dərgahında ola bilər, yer üzündə insan həyatında ruhani saflıq ola bilməz. Bununla da din dünyaya işıq deyil, qaranlıq gətirmiş olur. Qəribə cəhət odur ki, Allah öz mələklərinə ərəb adları qoyub – Cəbrayıl, Mikayıl, Əzrayıl, İsrafil, Rizvan, Malik və s. Bu da yunanların politeizminin məntiqinə uyğun gəlir – Allahın nəzarətçi köməkçilərinin olması və bir millətin fərdi xüsusiyyətləri ilə məhdudlaşdırılması.
Əgər dünya fani elan olunursa, təbii ki, fani olmayan dünyanı uydurmaq qaçılmaz idi. Axirət dünyasının kuralları, yaşam sistemi planetimizin həyat sisteminin fantastik biçimidir. Təqdim olunan bu dünyanın tələblərini zadlığın və əsarətin məntiqi ifadəsi kimi nəzərdən keçirmək mümkün deyil. Başqa sözlə, cənnət və cəhənnəm məcazi mənada deyil, həqiqi mənada sunulan anlayışlardır. Bu anlayışlarda insani məzmun və məna çalarları yoxdur. Əvvəldən axıra qəfər effekt var. Effekt cazibəli görünsə də heç bir gerçək əsasa malik deyil. Cənnət və cəhənnəm məsələsi dinin insana münasibətini çox qabarıq şəkildə əks etdirir. Bir tərəfdə insanlara kef, eyş-işrət vəd olunur, o biri tərəfdə vəhşi işgəncələrin pəncəsi ilə hədələnir. Bəs bu vədlər, hədələr nəyin qarşılığındadır?! Heç də insani keyfiyyətlərin aşkara çıxarılması və böyüdülməsi nəzərdə tutulmur. Kef, eyş-işrət xatirinə ədalətli, vicdanlı olmaq özündə hansı məntiqi daşıyır, anlamaq olmur. İnsan öz mahiyyətinə uyğun yaşamalıdır, ona niyə mükafat vəd olunmalıdır?! Mükafata şirnikən adam o deməkdir ki, öz mahiyyətini dərk eləmir. Dərk eləməyəndə isə onu icra eləmək mümkün deyil. Aktyora pul və mükafat verib rol tapşırmaq olar. İnsanlığı yaşamaq isə insana rol kimi tapşırıla bilməz. İnsani yaşamaq tərtib olunmur, təşkil olunmur. İnsanilik daxili nizamdır, haldır, onu aşkarlamaq, ona yetmək olur.
Yaxud cəhənnəm vasitəsiylə insanı İnsanlığa yönəltmək özünü doğrulda bilməz. İnsani əməllər daxili azadlıq üzərində həyata keçirilir. Qorxan, qorxudulan insan daxilən özünü tanımayan, azad olmayan insandır. Qorxa-qorxa ləyaqətli olmaq olmur. Ləyaqət – qorxudan açılanda başlayır.
Bu deyilənlərə dayanıb əlavə eləmək olar ki, Axirət Dünyası insani keyfiyyətləri aşkarlamır, əksinə, insanlığa qarşıdır. Müsəlmanlığın əsas şərtlərindən biri Axirət Dünyasının həqiqi dünya olmasına inanmaqdır. Ancaq dünyanı fani elan eləməklə Axirət Dünyasının əbədiliyi dinin özü tərəfindən şübhə altına alınır. Belə ki, “bir gün Qiyamət qopacaq, dünya və dünyadakılar məhv olacaq”. Əgər dünya da öləcəksə, heç nə əbədi deyilsə, deməli, cənnət, cəhənnəm də əbədi deyildir. Cənnət və cəhənnəm möminləşən və mömünləşməyən adamlar üçün düşünülmüş mükafat və cəza ünvanıdır. Dünya və dünyadakılar olmayandan sonra bu ünvanların qalması təbii olaraq anlamını itirir. Bu və bunun kimi məsələlərdən aydın görünür ki, din öz məntiqsizliyinin girovuna çevrilib. Dünya fanidirsə, deməli, müsəlmanlıq da boş və fanidir, müsəlmanlığın şərtlərindən biri olan cənnət və cəhənnəmə olan inam da.
Axirət Dünyası Allaha inamı xilas eləmək üçün düşünülüb. Məhz dində təqdim olunan Allaha inamı başqa cür doğrultmaq olmur. Gözəllikləri dərk edib Allahlıq məzmununa yetmək əvəzinə, şirnikdirmə və qorxu üsulu ilə Allaha münasibət formalaşdırmaq İnsani hal yarada bilməz.
Diqqət yetirin, həm Qiyamət qopacaq, həm də Mehdi zühur edəcək. Əgər Allah qiyamət qoparacaqsa, onda Mehdinin zühuru nəyi həll edir, Allahın əmrini ləğv eləməyəcək ki. Bu kimi təzadlı fikirlər sağlam yaşanmayan təzadlı əhvallardan doğur. Burada biz cəmiyyəti əvvəl çaşdırmaq, sonra da onun ağlı ilə əylənmək səviyyəsini müşahidə edirik.
İnsana münasibətin kəskin dəyişməsini və antiinsani biçim almasını Qəzavü-qədər (Qismətçilik) ideyasında da izləmək mümkündür. İnsan taleyinin qabaqcadan müəyyən olunması – alın yazısı (elmi dildə buna fatalizm deyirlər) əslində hər cür eybəcərliklərin, hər cür fəlakətlərin bəraətidir. Həm insanın taleyi kodlaşdırılıb, proqramlaşdırılıb, həm də ondan mömünlük tələb eləmək bir araya sığmır. Əvvəl insanı düşünməkdən, dəyişilməkdən məhrum edir, sonra onu kamilləşdirməkdən bəhs edir. Kamilliyin də mənası Allaha qul olmaqdır. Başqa sözlə, dində kamillik bərabərdir köləliyə. Kölənin ibadətindən müqəddəslik işığı yandırmaq olmaz. Dinçi düşünmür, sual vermir, axtarmır. İçində gizlənir. Naşı yaşayır, avam qalır. İçində gizlənir, yəni qüsurlardan azad olmur, mömünlük görüntüsü yaradır. Yaşayanda naqis yaşayır, danışanda xalis danışan görünür. Əslində onun “xalis” danışığında həqiqət olmur, xurafat olur. Xurafatını həqiqət kimi sırıyanın xudbinliyi aşkarlanır, öz yalançı üstünlüyünü nümayiş etdirir.
Dində insan özünü dərk eləmir. Öz sirrinə vaqif olmayan insan özünü kainatın kölgəsi, fövqəlqüvvənin köləsi kimi görür. Fövqəlqüvvədən qorxu insanın necə var, elə qalmasına səbəb olur. Cəzadan qorxan fəlakəti dərk eləməz, ömrünü dəyişməz – “alın yazısı”na qarşı çıxmaz. Məhz buna görə də Məhəmməd dinini inqilabi yolla həyata keçirdi. İntibah yolu ilə olsaydı, yüzillər çəkərdi. Təbii ki, yalan və xurafat üzərində intibah baş verməz. İntibah daxildən dəyişməkdir, inqilab üzdən. Baxmayaraq ki, Məhəmməd dəyişiklik yaratdı, hələ istənilən ictimai dəyişiklik İntibah deyil. Hətta onun baş verməsi qalmaqalsız şəraitdə baş tutsa belə. Dinin yayılıb genişlənməsi döyüşlərlə, qalmaqallarla həyata keçirdi. Bu isə yeniliyin çətinliklə qəbul olunmasından deyil, yeniliyin zorakı üsullarla qəbul etdirilməsindən doğan qalmaqallar idi. Fikir verin, Quranda deyilir ki, “sizinlə döyüşənlərlə siz də döyüşün”. Halbuki, dini qəbul etməyənlər müsəlmanlarla deyil, müsəlmanlar onlarla döyüşürdülər. Təbi ki, humanizmin təmsilçisi kimi çıxış edən din başçısı “bizi qəbul etməyənləri qırın” əmri ilə döyüşə başlamazdı. Deyər ki, “sizinlə döyüşənlərlə siz də döyüşün”. Belədə işğalçılıq pərdələnmiş olur. Yuxarıda dediyim kimi, dinin (yeniliyin) qəbul olunması onillər, hətta yüzillər tələb edir. İnsanları inandırmaq və onların həyat tərzini dəyişmək sıradan bir olay deyil. Ona görə dini qəbul etdirərkən atılan zorakı addımların günahını qarşı tərəfin boynuna yazmaq qaçılmaz idi. Həm döymək, həm də günahlandırmaq antiinsani taktikadır, bu əməli müqəddəslik əməli adlandırmaq kökündən səhvdir. Tarixdə bu cür faktlar xeyli dərəcədədir. Onlardan biri Bədr savaşıdır. Əbu-Sufyanı talançılıqda suçlayıb, onun karvanını talamaq məhz din başçısının öz iştirakı ilə həyata keçirilmişdir. Onun ölümündən sonra da müsəlmanlığı qəbul etməyənlərə divan tutmaq və talançılıq əməlləri davam etmişdir. Babəkə qarşı başlayan, onu qanına qəltan eləyib Azərbaycanı talayan yürüş; habelə Mərkəzi Asiyada Küteybənin başçılığı altında dini qəbul etdirmək üçün türklərə qarşı qətliyamın həyata keçirilməsi və b.k. Bu olaylar Mədinədə başlayan inqilabi proseslərin başqa xalqlara, toplumlara qarşı məntiqi davamı olan antibəşəri əməllər idi. İntibah başqa səviyyədir – insani münasibətlərin ictimai nizama çevrilməsidir. İnsana qarşı zorakı davranmaq, heyvani münasibət bəsləmək insanlaşdırma səviyyəsi yetirə bilməz, necə ki, yetirə bilmədi. İnsanı döyəsən, aşağılayasan, sonra da onda özünə qarşı sevgi yaradacağını düşünəsən, buna heç bir ad qoymaq mümkün deyil.
Allah deyir məni sevməsəniz sizi qır qazanlarında qaynadacam. Müsəlman da deyir, yaxşı, səni sevirəm, təki mənə mərhəmət göstər, qır qazanında qaynatma. Bunlardan aydın olur ki, toplumu özünə tabe eləmək, etirazları aradan qaldıraraq dinin yaşamasını təmin etmək üçün “Alın yazısı” ideyası qəti bir inadla qorunub. Burada məqsəd insan deyil, dindir. Dinin məqsədə çevrildiyi mühitdə insanlığın qələbəsi təmin olunmaz. Çünki dinin hədəfi insanlaşdırmaq deyil, bəndələşdirməkdir.
İslamda ümmətçilik ideyası millətin, millətçiliyin təməl prinsiplərinə zərbə vurdu. Bizə görə bəşər tarixində milləti ləğv etməyə çalışan üç ideologiya olub – Ümmətçilik, Kommunizm və Qlobalizm. Ancaq qəribədir ki, bu ideologiyaları yaradanların milləti ləğv olunmur, sadəcə başqa millətlərin etnik kimliyinin, özünəməxsusluğunun üstündən xətt çəkməklə hakim millət olmaq məqsədi güdülür. Məsələn, kommunizm quruluşunun arxasında duran rusların dili, mədəniyyəti, siyasəti inkişaf edir, başqa xalqlar isə təqlidçi duruma salınırlar. Yaxud qlobalçılığın arxasında duran ingilislərin hegemonluğu güclənir, başqa xalqlar isə ingilisləşmə taleyinə alışdırılır. İslamın ümmətçiliyində də beləcə, ərəbləşdirmə prosesi gedir. Əslində ruhaniyyat millətlərin özəlliklərini qoruyaraq özümlü bəşər halı yaratmalıdır. Burada isə xalqların təqlidçilik – yamsılama xətti tutmasıyla bəşəri ahəng pozulur. Xalqların etnik müxtəlifliyini aradan qaldırıb eyniyyət yaratmaq antiruhaniyyatdır. Millətçilik – millətsizləşdirmə xurafatıyla döyüş deməkdir. Bu mənada Millətçilik həm də ruhaniyyatdır – millətin ruhuna, milli keyfiyyətlərini qorumaqdır. Din millətçiliyi küfr sayır, ərəbləşdirməni açıq şəkildə ortaya qoyur. “(Ey Məkkə əhli) Biz onu ərəbcə bir Quran olaraq nazil etdik ki, bəlkə (mənasını) anlayasınız” (26-cı əş-şüara surəsi, 195-ci ayə). Bəs bizim, türk olaraq günahımız nədir, onu anlamaya-anlamaya zorla qəbul etdirdilər. Məscidlərdə, yas ünvanlarında ərəb dilini bilməyən toplumu psixoloji təlqinlə yığırlar vaizlərin çənəsinin altına.
İslam elə bir Allah qorxusu yaradıb ki, ona qarşı tənqidi mövqe ortaya gəlmir. Yaxud ortaya çıxan adam qaragüruhun nadanlığından çəkinir. İslam İdrakın üzünə bağlı dindir. Təbliğat da bu qorxunu möhkəmlətmək yönündə qurulur. Ruhani bilik, İdrakçılıq yaranmır. Ona görə də İnsan həyatda ayıqlığını itirir. Din dərin məsələləri düşünməyə yasaq qoydu. Bununla da bəşəriyyətin icma dövründən gələn ruhani kortəbiiliyi qoruyub saxladı. İnsan suallara cavab verə bilməyəndə qorxmağa başlayır. Ruhlar aləmi insanda ölüdən, qəbirdən qorxu yaratdı. Hər şeydə ruh axtarmaq (daşda, kəsəkdə…) – hər şeydən qorxmaq demək oldu. Allahın mələklər ordusu ruhlar aləminin yeni biçimdə təkrar olunmasıdır (animizmin qalığıdır). Animizmdə ruhlar idarə etdiyi halda, dində mələklər idarə edir. Kəbə – Allah evi, Qaradaş, şeytana daşatma və s. bütpərəstliyin qalıqlarıdır. İslamda Buddizmə qarşı kəskin mövqe sərgilənir, Budda peyğəmbər sayılmır. Buddizmi bütpərəstlikdə suçlayaraq gözdən salırlar, özləri də şeytana daşatma ayini icra edirlər.
Məhəmməd Qüreyşilərin qəbilə Allahı olan əl-illahı bütün müsəlmanların (əvvəl bütün qəbilələrin) Allahı elan etdiyi üçün həmin Allaha xas cəhətlərdən yaxa qurtara bilmədi. Ruh anlayışına münasibət, axirət, oruc, qurban kəsmək və b.k. adətlər ibtidai etiqadların qalıqlarıdır.
İslam dini rəhbərliyi baxımından da Tayfa dini təsirindən uzaqlaşa bilməmiş və varislik əsasında xilafətin ötürülməsini təmin etmişdir. Məhəmməd ərəb icmasının (dövlətinin) inzibati (dünyəvi) başçısı idi.
Dedik ki, dində dərin idrakçılıq işləmir. Əslində Qurandan sonra ruhani kitabın, Məhəmməddən sonra peyğəmbərin olmayacağını iddia eləmək də idraksızlığın əlamətidir. Bu iddia bəşəriyyətin ruhani axtarışlarına yasaq qoymaqla yanaşı, həm də təhlükəli tendensiyanın əsasını qoyur. Min ildən artıqdır islamın olmasına baxmayaraq həyatda heç bir insani tərəqqi baş vermir. Əksinə, insani gerilik gündən-günə qabarır. Bu isə dinə tapınan toplumda bir fikir formalaşdırır – “yəqin Qiyamət günü yaxınlaşır, dünya məhv olacaq”. Bu fikir ara-sıra mətbuatda da səsləndirilir. Bununla da insanın həyata ümidi qırılır. Din pozucu davranışlara bir növ təkan vermiş olur. “Onsuz da dünya dağılacaq, hamı – yaxşı da, pis də qırılacaq. Nə vətən, nə gələcək, nə insanlıq…”

III. Daxilində xurafat bəsləyib həqiqətə inanmaq olmaz

Din belə əhvalları mühitə çevirir. Allahın dərk olunmazlığı ideyası bu mühitin xurafatçılığını böyüdür və normaya salır. Qurandan sonra ruhani kitabın, Məhəmməddən sonra peyğəmbərin olmayacağını irəli sürmək də xurafatçılıq mühitinə bağlıdır. Məhəmməd Allahı dərk eləməyə icazə vermir və dediklərini, elədiklərini Allahın adından həyata keçirir. Təbiidir ki, Məhəmmədin təqdimatı ilə Allahı dərk eləmək mümkün deyil. Çünki Allahla bağlı təqdim olunan keyfiyyətlər adamı qeyri-müəyyənliklər dolaşığına salır. Allah həm fövqəltəbii qüvvə kimi sunulur, həm də danışan, görən, düşünən, qəzəblənən adam keyfiyyətlərinin daşıyıcısı kimi. Onun sifətləri həm metafizik, həm də antropomorfik xüsusiyyətlərə aid edilir. Allah nisbiləşir, ötəri, keçici xassələrə malik olur. Məhəmməd onu Bütpərəstliyin yaratdığı psixoloji təsəvvürlərə uyğunlaşdırır. Allahı fövqəltəbii (təbiətüstü, dünyaüstü) qüvvə kimi təsəvvür eləmək mümkün deyil. Əlbəttə, təsəvvür olunmayan qüvvə, hadisə idrak üçün məntiqini, mahiyyətini itirir. İdrakın məntiq tapıb daxil ola bilmədiyi nə varsa fantastikadır. Adamabənzər xassələrlə də Allahı dərk eləmək müşküldür, çünki həmin xasələrlə canlı insanın anatomiyasına gəlib çıxmaq olar. Bu xasələrlə fövqəltəbii xassələri birləşdirəndə isə mənasız bir Allah obrazı alınır. (Bunun Hürufilərin “İnsan Allahdır” ideyasına dəxli yoxdur). Bir sözlə, əgər anlayış, hadisə dərk olunmursa, deməli, mənası yoxdur. Əgər mənası varsa, o mütləq dərk olunandır. Yalan dərk olunmur, həqiqət dərk olunur.
İnsan din vasitəsiylə Yalanı özünə sırıyır və imkanlarını məhdudlaşdırır. Bu mənada Qurandan sonra ruhani kitabın yazılamaycağı da bir növ təlqindir. Bu təlqinetmələr ən primitiv üsullar və dəlillərlə həyata keçirilir. Diqqət yetirin, deyilir ki, “İslamdan sonra ona qarşı yeni din yaranmadı. Çünki bu din güclüdür, Allah yenisinə ehtiyac görmür”. Məgər Buddizmə qarşı, xristianlığa qarşı yeni din yarandı?! Əvvəlkinə qarşı yaranır o deməkdir ki, yeni yaranan əvəz kimi gəlir, əvvəlki ləğv olunur. İslam yarandı, xristianlıq ləğv olmadı ki. Nəinki ləğv oldu, bu gün xristianlığa tapınanların sayı islama tapınanlardan çoxdur. Hələ üstəlik xristianlıq yoxsulların sevgisi ilə yayıldı, islam isə amansız qılınc döyüşləri ilə. Həm də bu döyüşlər işğalçılıqla nəticələnirdi. Bununla bağlı tarixi faktlar bəs qədərdir. Hətta Quranda məlum “Qənimət” surəsi də qarət olunmuş sərvətlərin bölgüsü ilə bağlıdır. İnam və hərb, müharibə, işğal, zorakılıq – əcayib təzaddır. İnam böyük mənada nizamı dəyişir, siyasət isə gedişatı. Ancaq inam, yəni din nizamı deyil, gedişatı dəyişdi. Əslində siyasətin gördüyü işi gördü. Məhəmməd siyasi gedişatın hakimi oldu. “Qənimət” surəsində onun sosial-hüquqi məsələlərdə özünə yararlı variantları əsas götürməsi aşkar görünür. Özünə imtiyazlar əldə edərək ədalət prinsipləri müəyyənləşdirmək özünü axıra qədər doğrulda bilməz. Peyğəmbər tərəfindən nisbi ədalətin təsbit olunması onun saflığını şübhə altına alır.
Qurandan sonra kitabın olmayacağı fikrini möhkəmlətmək üçün onun (Quranın) Allah kəlamı olduğu surələrdə tez-tez vurğulanır. Təbii ki, Quranı Allahın kəlamı saydırmaqla ona adi kitablardan fərqli münasibət aşıladı Məhəmməd. Öz kitabı kimi təqdim eləsəydi, ona dərin münasibət olmayacaqdı. Kitabını bütə çevirdi. Kitaba münasibətin müqəddəslik səviyyəsinə qalxmasının əleyhinə deyilik. Bunun üçün kitab məzmunu etibarilə əvvəldən axıra qədər müqəddəslik çağırmalıdır. Kitabın Allah kəlamı olduğunu deməklə insanları qorxutmaq, hədələmək müqəddəsliyə zidd əməllərdir. Kitabın o cür təqdimatı təəssüf ki, zaman-zaman onu dua, cadu qaynağına çevirdi.
Quran Allahın kəlamıdır deməklə Allahlıq məzmununa ciddi zərərlər yetirilir. Birincisi, Allahın kəlamının olması nə deməkdir?! Tutalım ki, bu belədir. Bəs Allah bu qədərmi yaddaşsızdır ki, bir yerdə dediyi kəlamı başqa bir yerdə təkzib edir, niyə bu qədər ziddiyyətli “vəhy”lər göndərir?! Əgər bu dəyişiklikləri şəraitə uyğun edirsə, deməli, “Allahın kəlamı” nisbidir.
Əslində isə Məhəmməd dövrünün ictimai-siyasi durumunu vaxtından əvvəl dəyərləndirə bilmədiyi üçün bir-birini təkzib edən ayələr söyləmişdir. Allahın adından danışmaq taktika idi.
Qurandan göründüyü kimi ilkin dövrdə Məhəmməd ərəbləri aldadıcı ideyalarla (Tövhid, alın yazısı, Axirət dünyası, Qiyamət günü) tabeçiliyə çağırır. İkinci dövrdə ayələr əsasən müharibələrdən bəhs edir. Daha doğrusu, ayələrdə Məhəmmədin müharibə ilə bağlı buyruqları əks olunur.
Bütçülük cəhalətindən səmavi cəhalətə çağrılan ərəblər köhnə vərdişlərindən çıxmaq istəmədikləri üçün Məhəmməd onlara qarşı müharibə cəbhəsi açmışdır. Eyni halda Allahın adından öz buyruqlarını ayələşdirmişdir.
Müsəlmanlığın əsas şərtlərindən biri “Allah tərəfindən göndərilən səmavi kitablara (Tövrat, İncil, Quran)” inanmaqdır. İnanmaq əslində qəbul etməkdir. Bəllidir ki, Tövratın əsas ideyalarından biri Qisasçılıqdır – “Bir gözünü çıxartdı, ikisini çıxart, bir dişini sındırdı, ikisini sındır”. Qılınc götürən, müharibə aparan Peyğəmbərin bu ideyanı qəbul etməsi adi hal idi. Hətta Məhəmmədin əmisi Əbu-Ləhəb dini qəbul etmədiyi üşün söyüşə və lənətə məhkum edilmişdi. Məncə bunlar yəhudi-semit baxışında oturuşmuş psixoloji tələbdir.
Hesab edirik ki, islamı ərəbin milli ideologiyası saymaq doğrudur – ən çox yalanlarla yüklənmiş milli ideoloji. İslam – bəşərləşdirmə yolu deyil, ərəbləşdirmə yoludur. Kitabı ilahi vəhy (göydən gələn) adlandırmaqla onun yazıldığı tarixi şəraiti dərk eləmək olmaz, ərəbləşdirməni ört-basdır eləmək olar. Quran ərəb iqlimi, qaydaları, səhraları fonunda yazılıb. Ona görə də başqa etnosların onu olduğu kimi qəbul etməsi bir çox özəlliklərin ləğvinə səbəb olmuşdur və mənəvi aşılanmaya gətirib çıxarmışdır.

IV. Xurafatdan xurafata yox, xurafatdan Həqiqətə

İslam dinində cəhalət görən, xurafat görən, yadlıq görən bir sıra insanlarımız ya ateist olurlar, ya Tanrıçı, ya da Totemçi. Ancaq bununla onlar heç nəyə nail olmurlar, məncə heç nəyə nail olmayacaqlar da. Ateizm ümumiyyətlə antibəşəri baxışdır. Ateizmdə “Mütləq” anlayışı, ruhaniyyat, müqəddəslik rədd edilir. Ateist, yaxud materialist filosoflar dinin yaranmasını iqtisadi çətinliklərlə bağlayırlar. Guya iqtisadi problemlər aradan qalxanda din də aradan gedəcək. Bu yanaşma doğru deyil. İqtisadi gəlişmə insani ehtiyacları ödəyə, əvəz edə bilmir. Ateizm boşluqdur – insanı boşluğa salır. Tanrıçılıq – türk baxışıdır, uca baxışdır. Ancaq Panteizm elementləri ilə yüklü olsa da, türk onu müəyyən bir sistem kimi qoruyub bu günə gətirməyib. Sistem kimi mövcud olmayan bir baxış toplumun həyat tərzini, onun mədəni əsaslarını təmin edə bilmir. Təəssüf ki, Tanrıçılıqla ərəbin Allahçılığını eyniləşdirib birincini ikinciyə qurban vermişik. Bu gün də Tanrıçılıqla Allahçılığın eyni olması yönündə təbliğat gedir. Məqsəd türkün özünəməxsusluğunu dərk eləməsinin qarşısını almaqdır. Bu başqa bir mövzudur və biz bu məsələyə ayrı-ayrı yazılarda toxunmuşuq. Sadəcə ayrı-ayrı insanlarımızın seçimləri ilə bağlı mövqeni aydınlaşdırmağa çalışırıq. Vurğuladıq ki, insanlarımızın müəyyən bir millətçi kəsimi Totemçiliyə – Bozqurdçuluğa meyil edirlər. Ancaq bu da öz-özlüyündə tərəqqiyə heç nə vermir. Milli dirçəliş üçün Qədimliyimizin atributlarını yaddaşlarda bərpa eləmək olar, həyatımızda isə bərpa eləməyin heç bir anlamı yoxdur. Bozqurdçuluqdan yalnız bir şeyi öyrənmək olar – yalqızlığın, tənhalığın doğurduğu güclülüyü və cəsarəti. Başqa səviyyədə isə ruhani inkişafın qabağını kəsmək olar. Totemçiliklə milli yön (qiblə), ruhaniyyat öz ifadəsini tapmır. Səmavi dinlərdən sonra Yeni Bəşər halı gərəkdir. Bu isə Milli-mənəvi Dirçəliş əsasında yarana bilər. Milli keyfiyyətləri hər bir inkişaf mərhələlərində qabağa vermək gərəkdir. Ancaq köhnə, ibtidai ənənələrə milli keyfiyyət adı qoymağa ehtiyac yoxdur. Başqa sözlə milli keyfiyyətləri köhnəltməyə qoymamaq, köhnə ənənələri yeniləməyə gərək yox. (Qədimlik isə köhnəlik deyil. Köhnəlik – həyatımızı sabaha bağlaya bilməyən ibtidai ənənələrdir).
Dini qəbul etməməyin səbəbi çox vaxt “məndən deyil” prinsipinə söykənir. Bu isə dinin xeyrinədir. Çünki din özünə bəşəri dəyər deyir. Bəşəri dəyər isə hər kəsdəndir. Əslində bəşəri sayılan dində millilik var olmursa, aydınlaşdırıb dışlamaq gərəkdir. Kortəbii dışlamaq mümkün deyil. Din hansı təməl prinsiplər üzərində yaşayır, bu təməl prinsiplərə tapınıb onu qorumaq insana nə verir, onu inkişafa doğru aparırmı? Yoxsa cəhalətdəmi saxlayır?!
Bizim yuxarıdakı izahlarımızdan görünür ki, din əsasən vərdiş əsasında oturuşub, öyrənmək və dərk eləmək əsasında yox. Dinə ayıq baxmağa çalışanlar həmişə təqib olunub, hətta edam olunub. Din sözdə müqəddəslikdən danışıb, əməldə müqəddəsliyi öldürənlər ordusu yaradıb. Min illərdir dinin keşiyində dayananlar əli dəyənəkli ayıqların, – toplumu ayıltmaq istəyənlərin üstünə cumur. Onlar dəyənəyi yerə qoymurlar, çünki idrak qarşısında dərhal çaşırlar. Bugünkü İran dövləti əli dəyənəkli qaragüruh hazırlamaqla məşğuldur. İnsanları küt və avam saxlayaraq onlardan qatillər, terrorçular yetişdirirlər.
Bu gün biz, Azərbaycan olaraq yad etiqadlılıqdan və çoxetiqadlılıqdan dağınıq duruma düşmüşük. Bəşəriyyət elmi-texnoloji inkişaf mərhələləri keçir, biz də bu mərhələləri keçirik. Ancaq dağınıq durumdan çıxa bilmirik. Çünki ruhun nizamsızlığını elm aradan qaldıra bilmir.
Türk üçün Məhəmmədin “Allah təkdir, Məhəmməd onun Rəsuludur” düsturu isə dediyimiz kimi, xilas açarı ola bilmədi. Əminliklə bildiririk ki, Azərbaycan bu dağınıq durumdan, bütövlükdə türkü, heç kimə gurultulu görünməsin, bəşəriyyəti ruhani nizamsızlıqdan Asif Atanın “Mütləqə İnam”ı çıxara bilər. Mütləqə İnam əsasında yeni ictimai-iqtisadi formasiya yarana bilər – İnsanilik sivilizasiyası!
Asif Atanın ideyaları bizim bu qənaətlərimizi möhkəmləndirir. Bütöv milli, eyni halda bütöv bəşəri ideya yarandı. Bu ideyalarda idrak yeni bir mərhələyə keçir və əvvəldən axıra qədər həqiqət axtarışında olur. Biz hesab edirik ki, Asif Ataya qədər hər dövrün idrak səviyyəsi olub. Dinlər uzun illər yaşasa da, dini idrak qısa zamanda tükəndi. Çünki məhdud idi. Elm inkişaf elədikcə dini ideyaların əsasları sarsıldı və ruhani tərəqqi dayandı. Dini ideyalarda elmə zidd cəhətləri elm alt-üst elədi. Asif Atanın ideyaları elmə zidd olmadığına görə, elmin istənilən dövrdə sağlam inkişafı bu ideyalara ziyan verə bilməz. Əksinə, bu ideyalar elmin özü üçün də təməl baza rolunu oynaya bilər. Çünki insanlaşmadan yüksək tərəqqi yoxdur.

V. Mütləqə İnam yalansızdır

Asif Atanın Dünyabaxışına bağlı təməl prinsipləri yığcam şərh etsək, elmlə fəlsəfənin vəhdətini və bu vəhdətin ruhaniyyata yaradığını göstərmək mümkündür. Bu prinsipləri aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik:
1) Dünya yaradılmayıb və idarə olunmur. Dünyanın nizamı, ahəngi özündədir, gedişatı özündəndir.
2) İnsanlaşmadan kənarda heç bir tərəqqi bəşəriyyəti özümlüyünə qovuşdurmur.
3) Millətçilik Bəşəriliyə aparan yoldur və o, ruhani hadisədir.
4) Şərqiliyin İnama bağlı gələcəyi bəşəriyyətin xilas yoludur.
5) “Yalnız Mütləq olan həqiqidir, nisbi həqiqət yalandır”.
Bu prinsiplərlə Asif Atanın 5 (+1) təməl ideyalarına müraciət olunsa yaxşı olar. Xatırlatma üçün Ruhani İntibahın ideyalarının adlarını burada çəkmək istəyirik – Mütləqə İnam, Kamil İnsan, Ruhani Cəmiyyət, Müstəqil Vətən, Özümlü Şərq, Ləyaqətli Bəşər.
Biz vurğuladıq ki, dünya yaradılmayıb və idarə olunmur. Nizamı, ahəngi özündədir, gedişatı özündəndir. Bu Baxış Allaha, yəni transendentala, fövqəltəbii qüvvəyə, göylər səltənətinin hökmdarına – dünyanı yox yerdən yaradan fantastik qüvvəyə inamı rədd edir. Əzəlilik, əbədilik dünyaya, insana bağlanır. Daha doğrusu, Məna dünyanın, insanın özündə aşkarlanır.
İndiyə qədər heç bir fəlsəfədə məsələ bu səviyyədə qoyulmayıb. Belə inam da olmayıb. Fövqəldünya ideyası nəzəri olaraq qalır, gerçəkləşmir, heç nəyi dəyişdirmir və mənəvi-ruhani inkişaf üşün zəmin ola bilmir.
Həqiqətin dünyanın özündə dərk olunması gələcəyə ayıq baxmağa imkan verir və nikbinlik yaradır. Asif Atada Həqiqətin, Mənanın dərkolunmazlığı kimi bəsit, arxaik bir düşüncə tərzinə son qoyulur. Asif Ataya görə bəşər idrakının imkanları sonsuzdur, ona yasaq və məhdudiyyət qoymaq olmaz.
Bəli, Asif Ata sübut edir ki, İnsanlaşmadan kənarda heç bir tərəqqi bəşəriyyəti özümlüyünə qovuşdurmur. Bir var inkişaf, bir də var xilas. İnsanı xilas etmədən inkişafdan danışmaq ciddi anlam daşımır. İnsanın xilası millətin xilası deməkdir. İnsanın xilası onun özünü xilaskara çevirir. Sağlam düşüncəyə, məntiqə, təfəkkürə malik olan insan milli şüurun inkişafı zəminində ideya yaradıcısına, daşıyıcısına çevrilir. İdeyasız xilaskarlıq yaranmaz. İnsanı bioloji hadisə səviyyəsində saxlayan gedişat ideya vasitəsiylə dəyişdirilə bilir. Təbii ki, insanı mahiyyətinə çatdıran tələbi özündə daşıyan ideyadan söhbət gedir. İnsanın əqidəsi də bu ideyadan yaranır. Bizə görə əqidəli insan çox azdır. Siyasi əqidə, dini əqidə, ideoloji əqidə anlayışlarını doğru saymırıq. Əgər doğru saymaq gərəkirsə, belə çıxar ki, bütün bəşəriyyət əqidəlidir. Bizə görə əqidə – insanın özünə bənzəməsi üçün seçilən aqibətdir, yaxud bəşəriyyəti özünə oxşatmaq tələbindən doğan aqibətdir. Bu mənada siyasəti əqidə saymaq yox, əqidəsizlik saymaq doğru olar. Siyasətdə insan heç vaxt özünə bənzəmir, özündən ayrılır – tülküləşir, canavarlaşır, məkrə, xəyanətə enir, aldatmaqla, yalanlar “sistemi” yaratmaqla məşğul olur. Din də insanı aldadır, alçaldır, mənən heçə çevirir. Bu baxımdan insanı heçə çevirən hər hansı bir baxışa tapınmaq əqidə deyil. Əqidədə insan özünü aldatmaz.
İnsanı həqiqətsizliklə xilas eləmək baş tutmaz. Xilas Mütləqə tapınmaqdır. Mütləqə tapınmaq insanlaşmaq deməkdir. Öz mahiyyətinə uyğun yaşamayan insan azad insan olmur. Azadlığı tanımadan millətləşmək mümkün deyil. Millətləşmək də Bəşərilik yoludur. Bəşərilik – Millətlərin insani yaradıcılıq baxımından vəhdətinin ahəngidir. Bu mənada millətçiliyi damğalayan ideologiyalar, siyasi doktrinalar rədd olunmalıdır. Milli inkişafı əngəlləmək dünyaya ağalıq eləmək iddiasının təsdiq olunması üçündür. Ona görə milli mədəniyyətləri məişət səviyyəsinə sıxışdırırlar. Dünyanın nizamında, sivilizasiyanın gəlişməsində isə “vahid mədəniyyət” qəbul etdirilir. Hər bir millətin adət-ənənəsi, məişəti, geyimi onun özəl xüsusiyyətlərini ifadə edir. Bu xüsusiyyətlər dəyişikliyə uğradılanda onun mədəni atributları muzeyləşir. Yəni gerçək yaşamını itirir. Belə olan halda millətin mədəni varlığı dərk olunmur. Bu səbəbdən də biz deyirik ki, Millətçilik – milləti yox olmaqdan xilas eləyən ideyadır. Bəşər mahiyyətli ideya özündə zərərli təsirlər daşıya bilməz. Daşıyarsa, deməli, ideya təhrif olunur.
Mütləqə İnam Dünyabaxışından bəlli olduğu kimi, Asif Ata İntibahının ideyalarından biri “Özümlü Şərq” adlanır. O hesab edir ki, Şərqdə yaşamın nizamı və bu yöndə axtarışlar əsasən mənəviliyə, Ruhaniliyə bağlı olub. Maddiyyatçılıq – Qərb təfəkkürünün dünyanın üzərinə yürüşüdür. Qərb dünyanı maddiyyatçılıq tələsinə salıb. Maddiyyatçılığın genişlənməsi (total inkişafı) Şərqi dəyərləri dünya üçün gərəksizləşdirdi. Təbiidir ki, maddiyyatçılıq Adamın xislətində var. Bu cəhətdən maddiyyatçılıq Şərqdə hökmdarların əməlində , həyatında olduğu halda, Qərb onu sistemləşdirdi, həyatın normasına çevirdi. Bir vaxtlar maddiyyatçılığı həyat tərzinə çevirənlərin əməlləri ədalətsizliklə müqayisə edilirdi. İndi ona təbii baxılır. Ona görə də dünyanın insanilik nizamı tamam pozulub. Asif Ata Özümlü Şərq deyəndə mənəviliyə qayıtmağı, ruhani qanunların bərpa olunmasını nəzərdə tutur. Ancaq burada dini tələbləri deyil, İnamın qəbul olunması fikrini yürüdür.
Adamda özünü başqalarıyla müqayisə eləmək tendensiyası mövcuddur. Bu xüsusiyyətin inkişafı fərdin fərdlə döyüşünə gətirib çıxartdı. Maddiyyatçılıq bu döyüşü daha da qızışdırır. Başqalarından üstün olmaq (xudbinlik) həyat uğrunda mübarizəyə təkan verir. Təəssüf ki, bu xarakterik cəhəti böyük məsələlərdə aradan qaldırmaq üçün din heç nə eləmədi. Adamı insanlaşdırmaqla maddiyyatçılqıdan açmaq olar. Bu, İnamın işidir. İnam deyir, adam özünü başqalarıyla deyil, Mütləqlə müqayisə eləməlidir. Həqiqətçiliyə yetmək üçün Mütləqçilik yolu getmək gərəkdir. Mütləq olmayan həqiqətdə yalan var. Adamın heyvandan ayrılmasının, İnsana qovuşmasının ölçüsü Mütləqilikdir.
İstəkli oxucu, biz bu mövzumuzu iki hissədən ibarət təqdim eləsək də, ən çox dinin təməl prinsiplərini şərh eləməyə yer ayırdıq. Çünki bu günün özündə belə dini baxışın manevrləri yalanı həyatımızda oturuşdurur. Ona görə də imkanımız yetdiyi qədər yalan əsarətinə qarşı etiraz edir və mövqe sərgiləyirik. Sözümüz, düşüncəmiz, yaradıcılığımız İnamın gəlişməsinə xidmət edir. Hər addımda Asif Atanın təməl ideyalarını təqdim edirik. Bu ideyaların daha geniş izahını tərəfimizdən “Asif Ata Amalı, yaxud İnsanlığın İnamı” əsərində təqdim etmişik. Ancaq bu, ilk və son deyil. Bu yazıda əsas məqsəd məhz dinin təməl prinsiplərinə yönəlik mövqe sərgiləməkdir. Oxucuda yarana biləcək “bəs nə etməli?” sualına cavab üçün qısa şəkildə İnamdan (Mütləqə İnam Dünyabaxışından) tezislər şəklində fikirləri bu yazıya əlavə elədik.