(Viktor Hüqonun “Səfillər” əsəri üstə düşündüklərim)

“İnsan ən pis mühitdə belə, yaxşı olaraq qala bilər”
(Asif Ata).

 1. Gəlişmə və antigəlişmə

 Gəlişmə (tərəqqi) harda baş verir – elmdə, texnikada, məişətdə, dövlət quruluşunun, yönətiminin yenilənməsində, sınır­ların qorunması üçün yaraqların modernləşməsində, təbiəti mənimsəmənin çalarlarında. Bunların heç biri cəmiyyətdən qıraqda deyil, ancaq insandan qıraqda baş verir. Bu cür gəlişmələrlə bağlı qalaq-qalaq kitablar basılır, elmi dərəcələr alınır, ödüllər qazanılır, şöhrət pillələri fəth olunur. Ancaq insanın içində gedən mürəkkəb proseslər – sarsıntılar, əyintilər, xəyanətlər, qəbahətlər bilinmir, dərk olunmur, aradan qaldırı­lmır. Bu ona görədir ki, gəlişmə əsilliyə yetmir.

Tarixi yaradanlar, tarixi yaşadanlar, tarixlə yaşayanlar, tarix­dən üstün yaşayanlar – gəlişmənin genetikası da, mahiy­yəti də bu kon­tekstdə bu sistemi aydınlaşdırmaqla öyrənilə bilər. Hər halda, biz belə düşünürük. Biz düşüncələrimizi təlqin etmirik, onu əsaslandırmağa çalışırıq. Bunun üçün bir sıra hal­larda böyük ədəbiyyatlara üz tutur, yaradıcı insanların bu yöndən əmək­lə­rindən yararlanmağı doğru sayırıq. Çünkü insan taleyinin durumunu ən çox böyük ədəbiyyatlar axtarır. Bu axtarışlarda bəşər mədəniyyətinin qabağa getməsinə qatqı göstərən dühaların rahatsızlıqları vurğulanır. O da var ki, bu rahatsız­lıqlar əsasən yazıçının içində gedir, kitaba yazılır. Gərək bu rahatsızlığın etkisini kitabdan qırağa çıxartmaq üçün düşünən insanlar hər yerdə hərəkətə keçsinlər. Hərəkət nizamı, hərəkət sistemi yaradan və ona yön verən yeni Mütləqə İnam Dünya­baxışı da artıq ortadadır…
İndi gəlişmənin genetikasını özündə daşıyan sistemə aydınlıq gətirməyə çalışaq. Biz “tarixi yaradanlar” vurğumuzun məntiqi ilə başlayaraq bütövlükdə bu sistemi qapsamağı gözə alırıq.
Tarix çox mürəkkəb bir anlayışdır. Çünkü tarix – onu yara­dan­ların əməllərindən, xarakter­lərindən yazılır. Bu əməllər, xarakterlər insan varlığının necə ifadə olunması ilə bağlıdır. İnsanın Tanrıya, dünyaya, insana münasibəti necə gerçəkləşir, necə olaylaşır – bu münasibət çox qarışıq-dolaşıq özünü gös­tərir. Tarixin mürəkkəbliyi də buradan əmələ gəlir. Bəlkə insan özü də tarixin mürəkkəbliyini qaçılmaz sayır, ona haqq verir. Burada balaca bir aydınlaşdırma vermək yerinə düşər. Bir var insanın yanaşmasının zənginliyi, bir də var ziddiyyət­liliyi. Zən­gin yanaşma kamil, yetkin səviyyəli insanda üzə çıxır. Ziddiy­yətli münasibət isə kamil olmayan, bəsit yaşam sürən insanda özünü göstərir.
Asif Atanın dünyabaxışında bəşər övladının səviyyəsi üç anlamda vurğulanır: məxluq, adam, insan. Məxluq ömrü hey­van­lığa uyğun yaşamdır. Adam səviyyəsi – güvənilməyən, qalxıb-enən, nisbi, dəyişkən yanaşmalarla izlənilən bir səviy­yədir. İnsan yönü isə kamil, sabit, anlamını doğruldan bir səviyyədir. Əgər bu ölçü ilə yanaşsaq, insanın Tanrıya, Dünya­ya, İnsana yanaşmasının zəngin, ya da ziddiyyətli olmasının nədənini, nə demək olduğunu anlayarıq. Tarix də bu yanaşma­lardan oluşur. Gözə alsaq ki, tarix ən çox savaşlardan, qırğın­lardan, dünyanı talamaqdan, təbiəti pis anlamda mənimsə­məkdən soraq verir, düşünməliyik ki, bu tarix Adamlığın yarat­dığı gedişlərdir.
Tarix – əbədi bilik deməkdir. Ancaq anlamca əbədiliyə girməyən bilikdir. Bəlkə insanlıq qələbə çaldıqda tarix öz qanlı bilikləri ilə silinib gedəcəkdir. Nədən ki, tarixin bu qanlı bilik­ləri gələcəyin ümidlərinə kölgə, hətta ləkə salır. Pis örnəklərlə dolu olan tarix bilgiləri insan mənəviyyatının işığın­da niyə yaşamalıdır ki?! Bir sözlə, Adamlığın yaratdığı tarix ziddiy­yət­li, İnsanlığın yaşadığı, yaşadıldığı tarix isə zəngindir. Məxluq isə tarix yaratmır.
Ziddiyyətli çoxdur, zəngin az. Azda Məna var, çoxda olay. Olay qalaqlanır, köhnəlir, Məna isə yeni­lənir, örnəkləşir.
Hüqonun “Səfillər”əsərindən örnək­lər götürməklə onun ide­ya axtarışlarını sunmaq mümkündür. Hüqo, bütün klassiklər kimi, təkcə yaşadığı dövrün deyil, bütün zamanların doğurduğu fəlakətlərin nədə­nini dərk eləyib. Bəşər övladının bu fəlakətlər dolanbacından qurtarmasına yardımçı olmağa çalışıb. O, öz yurdunun insanı ilə bəşəriyyətin taleyinin bir nöqtədə kəsiş­diyini əsaslandıra bilib. Onun ədalət uğrunda savaşı da bu nöqtə­dən addım götürür. O, ulusal-bəşəri fəlakətin, sosial ədalətsizliyin qaynağını bütün aydınlığı ilə görə bilir. Cəmiy­yətin siyasət mühitinə çevrilməsini insanın taleyində sistem­ləşdirərək xristianlığın başlan­ğıcından gələn insan sevgisiylə bunu aradan qaldırmağın gərəkliyini önə çəkir. Xristianlığın bəlli prinsipləri ilə bunların ortadan getməsini təmin eləmək mümkündürmü, deyilmi, – bu, məsələnin ayrı bir çalarıdır. Hüqo sənət araçılığı ilə nə eləyə bilərsə, onu eləyir. Çünkü yeni bir “xristianlıq”, başqa sözlə, yeni bir “dünyabaxış sistemi” yaratmaq Hüqonun işi və gücü dışındadır. Odur ki, biz də onun xrisianlıqda doğru bildiyi prinsiplərə üz tutaraq axtarışlar etmə­sini izləyirik. Xristianlığı köhnəlmiş, nisbi dünya­görüş saysaq da, bu, bizim Hüqo səmimiyyətinə sayğı­mıza kölgə salmır. O ki qaldı, bizim bütün ədəbiyyat, sənət örnəklərinə yanaşma­mızda “dünyagörüş” məsələsini önə çək­mə­yimizə, bu təbiidir. Çünkü hər bir yanaşmanın, bütövlükdə varlığın özülü İnanc məsələsinə dayanır. Biz əsər boyu izləyirik ki, Hüqonun özü də insanın düşdüyü qaranlıqların işığını İnancda axtarır. İnsan Tanrı anlamına inanmalıdır. Bu İnamda onun öz növündən olanlarla birgə yaşamaq nizamı var. Bu nizam Tanrı anlamın­dan doğan ədalət, həqiqət, vicdan anlayışlarının yaşadılması ilə qoruna bilər. Bu anlayışlar insan ömründə mütləqləşəndə yüksək (ali) həyatın gözəllikləri dərk olunur. Toplumsal (icti­mai) həyat mənəviyyat işığıyla aydın­lığa çıxarsa, qarala­malarla, qaranlıqlarla dolu olan tarix də öz ömrünü başa vurar, qanlı biliklərlə bu günə daşınmaz, İnsan­lığın tarixi başlayar. İnsanlığın tarixini tarixdən üstün yaşa­yanlar yazır, daha doğru­su, yaradır. Tarixdən üstün yaşayanlar yüksək həyatın qurucu­larıdır. Onların ömrü, işi ölümündən sonra deyil, çağında da dək olunarsa, tarix qaralamalardan azad olub yüksək həyatın tələblərini öyrədə bilər. Başqa sözlə, tarixdən dərs götürməklə qurucu tələblərə yetmək olar.
Deyirlər tarix təkrar olunur. Bu ona görədir ki, Adam İnsanlaşmır. Adamlığın doğurduğu əməllər bütün dövrləri bir-birinə bənzədir. İnsanlığın doğurduğu əməllər dövrünə zəngin­lik gətirir, hər anın o birindən üstünlüyünü, zənginliyini ortaya çıxarır. Adamlıq – köhnəlik yaradır, daha doğrusu, öz əməlləri ilə köhnəlir, İnsanlıq yenilik yaradır. İnsanlığın yeniliyi işığa çevrilir, işıq köhnəlmir, bütün dövrlərdə yenilənir. Biz həqiqət aşiqlərinin dərisinin soyulmasını, odda yandırılmasını misal deyə bilərik. 15-ci yüzildə həqiqətçinin (Nəsiminin) dərisini soydular, ancaq həqiqəti məğlub edə bilmədilər. Həqiqətin işığı bütün zamanların qaranlığının üzünə düşür. Onun davamında Brunolar ayılır, həqiqətin işığını sönməyə qoymur. Onların axtarışları fərqli görünsə də, hər birinin qaynağı Həqiqətdir.
Biz dedik, həqiqətə tapınanlar tarixdən üstün yaşayırlar. Yəni bir dövrə sığmırlar, bir dövrdə qalıb köhnəlmirlər, əbədiy­yətin mənəviyyatında döyünən ürəyə çevrilirlər. Böyük ədəbiy­yat da, böyük sənət də bu döyüntülərdən süzülüb gəlir və yük­sək mənəviyyatın pozulmaz sistemində yaşayıb işığın gücü­nə qarışırlar. Hüqo da bu işığa qatqı verən sənətkarlardandır.
Yuxa­rı­da vurğuladıq ki, toplumsal bəlalara dirəniş göstər­mək üçün Hüqo insanı xristianlığın ehkamlarında yaşadılan fəzi­lət­lərə çağırır. Ancaq o, fəlakətləri kilsələrdə, dini qurum­lar­da deyil, bireysəl əməllərdə, düşüncələrdə tapır. Onun “Səfil­lər”i də həmin əməllərdən, düşüncələrdən başlanğıc götü­rür. Əsəri başlayan olay bir az fərqli görünsə də, dediyimizi olayların sonrakı gəlişmələrində davamlı izləyə bilirik. Birey­səl əməllər məbədlərin içindən yön alır. Sonra toplumun içinə yeriyir, ayrı-ayrı bireylərin (fərdlərin) ömründən şəri çıxararaq ürəklərin özünü məbədə çevirir.
“Cənab Mirielin yeparxiyaya gəlməsi ilə doğan bütün dedi-qoduların danışacağımız əhvalat üçün heç bir cəhətdən əhəmiyyəti olmasa da, hər şeyi dürüst anlamaq üçün bunları qeyd etmək, bəlkə də, faydasız deyildir. Adamların yaydıqları şayiələr həqiqət, yaxud yalan da olsa, hər halda, insanın həyatında, xüsusən, onun sonrakı taleyində, onun öz əməlləri qədər əhəmiyyətli rol oynayır. Cənab Miriel Eks də məhkəmə palatası müşavirinin oğlu idi, deməli, məhkəmə aristokra­tiyasına mənsub idi…
Nəhayət, inqilab başlandı. Hadisələr sürətlə bir-birini təqib edirdi, məhkəmə məmurlarının seyrəlmiş, təqib edilən ailələ­rinin hərəsi bir yana qaçıb dağıldı. Miriel inqilabın hələ ilk günlərində İtaliyaya mühacirət etdi. Arvadı çoxdan bəri düçar olduğu döş xəstəliyindən orada öldü. Uşaqları yox idi. Bəs Mirielin sonrakı həyatı necə quruldu? Köhnə Fransa cəmiyyəti artıq süqut etmişdi. Mirielin öz ailəsi məhv olmuşdu. Mirielin tərki-dünya etməsinə və yalqızlığa çəkilməsinə səbəb, bəlkə də, bunlar olmuşdu? Yaxud, bəlkə də, eşqbazlıq və əyləncələr içində ömür sürərkən o, varlığını qıran və maddi rifahını pozan ictimai sarsıntılar qarşısında dayanmağa qadir insanın bəzən lap ürəyinə dəyib, onu yerlə-yeksan edən gizli və dəhşətli zərbələrdən birinə düçar olmuşdu? Bu suallara heç kəs cavab verə bilməzdi: yalnız bu məlumdur ki, Miriel İtaliyadan qayıtdıqda artıq keşiş idi”.

(“Səfillər”, səh.5. “Qanun Nəşriyyatı”,
“Əli və Nino Nəşriyyatı”, 2013.)

– Cəmiyyətin halı, həyatı nə qədər rəngarəng, nə qədər əl­van, nə qədər mürəkkəb. Hərə bir cür düşünür, bir cür yaşayır, həqi­qət hərəyə bir cür çatır, hərə ədaləti özünəyarar görür, birgə (vahid) ölçü yox, birgə amal yox. Arzular başqa, arzuların ödənməsi üçün tələblər başqa. Hər kəsin istəkləri bir-biriylə toqquşur. Birgə yaşayışı qurmaq, nizamlamaq bu şərtlər içində olduqca çətindir. Ona görə cəmiyyət adlanan mühitdə doğulan insan bu mürəkkəbliyin içində dağınıq tərbiyə alır. Bu mühitə bənzəyən insan mühitin bütün tələblərini öz ömründə gerçəkləşdirməyə çalışır. Kef, əyləncə, eşqbazlıq, yüksək təbə­qə­yə mənsub adamların üzgörə sayğısını duymaq, şöhrət, ödüllənmək, bir sözlə, hər kəsdən üstün görünmək – mühitin başlıca tələbləri bunlardır. Bütün bunlar insanın mahiyyətindən qıraqdadır. Ya da bütün bunlar insanın ömrünə girdikcə, mahiyyət işığı onun ömründən qırağa çəkilir. Günlərin bir günü cəmiyyət adlanan mühitdə hansısa səbəbdən kəskin bir dəyi­şiklik baş verdikdə hər şey uçub-dağılır. Həyat insana boş və anlamsız görünür. Əyləncə içində yaşamış insanlardan çox az kəsiminin həyatında dönüş başlayır. Budur, inqilab Mirielinin yaşadığı üzdəki dəbdəbələri vurub dağıdır. Hətta ailəsi belə məhv olur. O, böyük bir sarsıntı içinə girir. Bu sarsıntı Mirie­lini cəmiyyətin aldadıcı mühitindən uzaqlaşdırıb tərki-dünya edir. Tərki-dünya kimi bir yaşamı doğru saymırıq. Ancaq cəmiyyət mühitinin dəyişilməsinə etki göstərə bilməyən insa­nın ondan qaçmasını anlayırıq. Cəmiyyət necə var, elə qalırsa, insan üçün cəmiyyətin içində ondan yüksək yaşamaq olduqca çətindir. Tarix boyu cəmiyyətin içində cəmiyyətdən yüksək yaşamağı çox az insanlar bacarıb. O da var ki, cəmiyyətin dəyişilməsinə etki göstərə bilməyəndə istər onun içində arı (təmiz) yaşa, istər ondan qıraqda, bunun elə bir önəmi yoxdur. Ancaq həqiqətin yolunu tapmaq asan deyil. Bəzən insan cəmiyyətin həşirində boğulanda yalqızlığa çəkilir. Bu yalqızlıq tarixin ibtidai dövrlərində necə olub, bilmirik. Bildiyimiz tarixlərdə isə yalqız­­lığa çəkilən insanlar məbədlərə üz tutub. Məbədlərdə onların yalqızlığını Tanrı sevgisi doldurub. Onlar dünyanı, bəlkə belə demək doğru olar, cəmiyyət mühitini tərk eləməklə Tanrı ilə birliyə yetiblər. Bundan sonra onların ömrü­nü cəmiy­yət deyil, Tanrı tərbiyə eləyib. Başqa sözlə, özləri özlərini Tanrı sevgisiylə yenidən qurublar. Yenidən qurulma – yenidən doğulmamı deməkdir, nisbidirmi, mütləqdirmi, bu məsə­lə­nin ayrı bir yönüdür. Nədən ki, bu sualın cavabı insan ömrünə etki göstərən dünyabaxışın ideya səviyyəsindən çox asılıdır. Hələ ki, bu məsələnin incəliklərinə girmədən olaylara yanaşma­ğımızı qiymətləndirməyi Mirielinin tapındığı dünya­baxışın açısından götürəcəyik. Bütöv dəyərlən­dirmələrə gəldik­də isə öz istəklərimizə də üz tutmağa çalışacağıq. Yuxa­rı­da deyil­di ki, Mirieli toplumsal həyatda sarsıldıqdan sonra inanc evinə çəkilib tərki-dünya yaşayır. Ancaq o, Tanrı ədaləti ilə dolub insanlara qayğı göstərməyi həyatının tələbinə çevirir. Onun çalışmaları Tanrıya sevgi evi ilə insanlara qayğı ünvanı arasında xeyirxahlıq yolu çəkməyə başlayır. Bu xeyirxah­lığın sorağı artıq ölkənin hər yerinə yayılırdı. Əsər bundan sonra Mirielinin xeyirxahlıq faktlarını sadalamaq yox, insan duyğu­larında, əməllərində baş verən müqəddəs dəyişiklikləri göstər­mək xətti tutur. Biz də əsərdə ömürlərin bir-birinə etki göstər­məsi ideyasını izləyirik.
Biz dedik ki, cəmiyyətin halı, həyatı çox mürəkkəb, çox rəngarəngdir. Ancaq hamı üçün ümumi, ortaq olan qaçılmaz məsələlər də var. Bunlardan biri hamını birləşdirən onların danışdığı dildir. Biri qanunlardır. Dil – hamının bir-birini anla­ması üçün gərəkən bir dəyərdir. İnsanların içində, düşün­cəsində bir-birinə uyğun olan da, olmayan da nəsnələr var. Bir-birinə uyğun olanlar insanlıq tələbləridir. Bu tələblər insanları, araçısız (vasitəsiz) olaraq, bir-birinə yaxınlaşdırır, anlaşdırır. Bir-birinə uyğun olmayan məsələlərdə isə insanlar bir-biri ilə qanunlar araçılığı ilə anlaşırlar. Ancaq bir çox hallarda qanun özü insanlarla anlaşmaya girə bilmir. Çünkü qanun insanın həyatını dəyişmir, onu öz mahiyyətinə çatdırmır, sadəcə, insa­nın qarşısında tələblər və yasaqlar qoyur. Əslində qanun top­lum­sal həyatı zor araçılığı ilə (vasitəsiylə) nizamlayır. Zor toplumsal (ictimai) davranışlarda daha amansız pozuntular əmələ gətirir. Qanun insana deyir – oğurluq eləmək olmaz, eləyərsən, zinda­na düşərsən. Ancaq insanın oğurluq etməməsi üçün ortam yaratmır. Təbii ki, qanun deyəndə biz dövlət-insan münasi­bətlərinin nizamlanmasını gözə alırıq. Söhbət isə bütün hallarda insandan gedir. İnsan qanunu yazır da, pozur da. Deməli, qanunu yazan onu asanlıqla poza da bilirsə, qanunun ortada olması hər şey demək deyil. Qanun yazı­landa əsas etibarilə humanist düşünülür. Ancaq yerinə yetiriləndə bir təbəqənin üstünlüyünü qoruyur. Bunun etkisini əsərdəki ayrı-ayrı obrazların taleyində aydın görmək olur. Əsərin baş obrazı Jan Valjanın taleyi isə daha böyük örnəkdir: “Ehtiyac bu bəd­bəxt ailəni getdikcə daha artıq sıxırdı. Bir dəfə qış olduqca ağır keçdi. Jan Valjan işsiz idi. Ailəsi çörəksiz qaldı. Sözün tam mənası ilə. Yeddi uşaq çörəksiz qalmışdı.
Bir bazar axşamı Faverol meydanındakı çörəkçixana sahibi Mober İzabo yatmağa hazırla­şırkən, dükanın qabağındakı də­mir şəbəkəli şüşə pəncərəyə nəyin isə bərk dəydiyini eşitdi. O, tez dükana girdikdə yumruqla sındırılmış şüşədən və deşilmiş şəbəkədən bir qolun içəri soxul­duğunu gördü. Qol bir çörək götürüb yox oldu. İzabo dərhal küçəyə çıxdı, oğru var qüvvəsi ilə qaçırdı, İzabo oğrunun dalınca yüyürüb ona çatdı. Oğru çörəyi atmışdı, lakin əli qan içində idi. Bu Jan Valjan idi…
Şiddətli çəkic zərbələri ilə dəmir xaltanı onun boynuna bənd etdikləri zaman o ağlayırdı, göz yaşları onu boğur, danışmağa qoymurdu. Yalnız ara-sıra: “Mən Faverolda ağac kəsirdim” deyə bilirdi. Sonra yenə hönkürə-hönkürə sağ əlini yuxarı qaldırır və yeddi dəfə getdikcə daha aşağı salırdı, elə bil, yeddi uşağın başına toxunurdu. Onun bu hərəkətindən başa düşmək olurdu ki, onun cinayəti, nədən ibarət olursa-olsun, yeddi körpəni yedirmək və geydirmək üçün edilmişdir.
O, Tulona göndərildi. Onu iyirmi yeddi günə boğazı zəncir­li halda arabada oraya apardılar, Tulonda ona qırmızı dustaq köynəyi geydirdilər. Vaxtilə onun həyatını təşkil edən bütün keçmişi, hətta adı belə qeyb oldu. O, artıq Jan Valjan deyildi: o, 24601-ci nömrə idi. Bacısı necə oldu? Onun yeddi kiçik uşağı necə oldu? Kimə nə dəxli var! Cavan ağac kökündən kəsilərsə, onun üzərindəki bir ovuc yaşıl yarpaq necə olar?”.

(“Səfillər”, səh.59)

– Qanun toplumsal nizamın qarantı sayılsa da, burada biz qanunun əsaslı bir faciəyə özül qoyduğunu izləyirik. Qanunun gözü qarşısında insanların yaşamını səfalət ələ keçirir. Bütöv bir ailənin aclığı söz qonusudur. Körpəni necə anlatmaq olar ki, yaşadığın ölkənin qanunu sənin ac qalmağına hökm vermişdir. Çünkü qanunun yolu ilə işləmək imkanları yoxa çıxmış, çörək əldə etmək ehtimalı əldən getmişdir. İndi qalıb qanunsuzluq yolu, yəni çörəyi oğurlamaq. Bu isə aclığı ortadan qaldırmağın bütöv imkanı deyil. İki cəhətdən. Birinci odur ki, davamlı oğurluq eləmək mümkün deyil. Körpə bu gün bir tikə çörək yesə də, sabah yenə ac qalacaq. İkincisi isə odur ki, bu birdə­fəlik oğurluq baş tutacaq, yoxsa çörək oğurlayan yarı yolda yaxalanacaq?! Əsərdən götürdüyümüz örnəkdən göründüyü kimi, ac yetimləri bir günlük belə doyurmaq baş tutmur. İndi qanun yeddi körpə uşağın və hələ sevib-sevilməyə macal tapmayan, gəncliyin ən ibtidai romantikasını duymayan 24 yaşlı gəncin – Jan Valjanın faciəsinə hökm verəcək. Bu gəncin köksündə hansı iztirablar döyünür, hansı fəlakətlər böyüyür – belə şeylər qanunun qulağına girmir. Suçlunu cəzalandırmaqla suç aradan qalxmır, yenə yaşayır. Qanun cəzalandırmağa suçlu axtarır, suçu cəzalandırmaq adında isə nə anlayışı var, nə də məntiqi. Əslində insana normal yaşam ortamı yaratmadan dövlət qanunlarını ona yeritmək, habelə aclıqdan, əlacsızlıqdan bu qanunları pozanları cəzalandırmaq cinayətdir. Doğrudur, dövlət mühakimə olunmur. Ancaq dövlətin mühakimə olunma­ması üçün onun qanunları İnsanlığın mənəvi prinsiplərindən yazılmalı və insana qayğı üstə gerçəkləşməlidir.
Başqasının nəyinisə oğurlamaq pis şeydir. Oğurluq tüfeyli­lərin işidir. Bəs tüfeyliliyi kim yaradır, bu cür yaşam ölçüsü nədən qaynaqlanır?! Dövlət bunca qutsallaşdırılırsa, bu sorğu­lara cavab verməli deyilmi?! İnsanın yaşadığı ölkədə, gəz­diyi torpağın üstündə yaşamaq haqqı pozulursa, gündəlik təkcə çörəyi belə əldə edə bilmirsə, o hansı qanunlarla yaşamalıdır?! Necə olur, eyni növdən olan bəşər övladı bunca ayrı-seçkiliyə uğrayır və bütün bunlar, dövlət kimi qutsal sayılan, ona hər cür üstünlüklər verilən qoruyucu bir sistemin gözləri qarşısında baş verir?! Ya da bu ayrı-seçkiliyi elə dövlə­tin özü yaradır. Belədə haqqı pozulan insan necə davranmalı, necə münasibət sərgilə­məlidir?! – Təbii ki, təbiətin qanunları əsasında davrana­caqdır. Təbiətin qanunları isə mövcudluğu qorumaq üçün hər şeyə əl atmağı ortaya çıxarır. Dövlət təbiətin qanunlarını cəmiyyətin içərisinə buraxmır. Ancaq dediyimiz kimi, cəmiyyəti təbiətin başqa canlılarına xas olan keyfiy­yət­lərdən də təmizləmir, ya da təmizlənmə qanunlarını yaşatmır. Təbiətin qanunları heyvanat aləminə özgündür: güclü zəifi parçalayıb yeyir. Zəif də özün­dən zəifi mənimsəyib mövcud olmasını sürdürür. Heyvanın mənəviyyatı və şüuru olmadığı üçün bu qanunları dəyişmək mümkünsüzdür. Ancaq insan öz mənəviyyatı və şüuru ilə heyvandan ayrıldı. Birgə yaşayışını qorumaq üçün təbiət qanunlarını deyil, cəmiyyət qanunlarını əsas götürdü. Başqa sözlə, bu qanunları özü yaratdı. Üstəlik, bu qanunları həyata keçirmək üçün dövlət adlanan bir mexanizm də düşündü. Ancaq arzuları özünü doğrultmadı. O (insan), cəmiyyət qanun­ları ilə arzuladığı əda­lə­ti, həqiqəti əldə edə bilmədi. Qanunlar arzularından doğ­du, arzuları arı, səmimi idi. Onu yerinə yetirərkən isə xarak­terinə üz tutdu. Xarakteri isə yuxarıda vurğu­­ladığımız kimi, təbiətin verdiyi keyfiyyətlərlə yüklü olaraq qaldı. Başqa sözlə, bioloji istəklərlə, bioloji tələblərlə yaşadı. Öz üzərində işləyib mənəviyyatın tələblərini eşitmədi. Ona görə dövlət – elmli, bilikli, ancaq təbiətdən gələn xarak­terlərlə yaşayanların əlinə keçdi. Sonucda dövlətin başında zəifləri əzən, onların imkanlarını mənimsəyən kimsələr otur­dul­du. Bu da, bir daha vurğulayaq ki, Təbiətin nizam qanun­larına uyğundur, insanlığın yox. Deməli, insan cəmiyyətdə yenə yalqızdır, yenə yazıqdır. Biz bunları, haqqında danış­dığımız əsərin obrazlarının taleyində, axıra qədər izləyə bilirik. Kator­qaya sürülməklə Jan Valjanın içində, dövlət və onun qanunları, hər cür heyvani duyğuları bərpa eləyir. Budur, insan cəmiy­yətdə heyvandan ayrıl­malıykən heyvana qaytarılır. Hey­van­ca davrananların zalımlığı, ədalətsizliyi, qəddarlığı bir gəncin dustaq ömründə elə ağır iz buraxır, sanki bircə dənə müqəddəs duyğu saxlamır. Dövlətin aradan qaldıra bilmədiyi səfalət bir gənci oğurluğa zorladı, qanun bu gənci içəriləməklə cəmiyyət üçün ondan daha təhlükəli bir xarakter yaratdı. O, fizik­səl azadlığa çıxandan sonra daha hansı cinayətlər törə­dəcəkdir?! Cəmiyyət anlamadı ki, onun yaratdığı qanun (tutuqlama) insanı tərbiyə eləmir, olan-qalan tərbiyəsini də korlayır. Qanun zor işlətmək­lə, qəddarlıq eləməklə insandakı naqisliyi döymür, xalisliyi döyür. İnsana qarşı hansı münasibət sərgiləyirsənsə, o müna­sibətə uyğun cəhətlər dirçəlir.
Xristian­lığı qəbul eləmiş dövlət, ən azından, İsanın sevgi çağırışlarının mahiyyətini anlamalı və ona bəlli bir ölçüdə əməl etməli idi. Tərsinə, dövlət İsanın çağırışlarını yaşatmır, xris­tian­lığı özünün ağalığını qorumağa yönəldir. Buna görədir ki, ruhani dünyabaxışla dövlət nizamı arasında daim ziddiyyətlər ortaya çıxır. İsanın təlimi ilə sonradan dövlətin qəbul elədiyi xristianlıq arasında da ziddiyyətlər beləcə yaşamaqdadır. Top­lum da bütün dövrlər­də İsanın təlimi ilə deyil, xristianlığın rəsmi­ləşən quralları ilə davranır. İbadət evləri yaranır, mənə­viy­yat evləri yaranmır. Toplum Tanrının qarşısında borcunu ödədiyini düşünür, Tanrı ilə birləşmir. Tanrını özündən güclü sayır, Tanrını içsəl gücü saymır. (Əslində Tanrı insandan güclü deyil, Tanrı – insanın gücüdür). Tanrıdan ayrılır, ona görə də təbəqələrə bölünür. Zalım da ibadət evlərinə gedir, məzlum da. İbadət insanı Tanrıya qovuşdurmur. Tanrı ilə birləşməyən zalım zalımlığı ilə, məz­lum məzlumluğu ilə qayıdır. Təbəqə­lə­şən toplumda Tanrı var olmur. Ədalətsizlik qüvvədən düşmür, həqiqətsizliyin etkisi aradan qalxmır, mənəviyyatsız­lığın po­zun­tuları genişlənir. Özünə yiyə olmayan toplumun ixtiyarı bütünlüklə dövlətin əlinə keçir.
Yuxarıda da dedik ki, dövlətin başında mənəviyyat adamları deyil, təbəqə adamları durur. Bu təbəqə üstün təbəqə sayılır – varlı, zorlu, hakim. Təbəqəçiliyin hakim olduğu döv­lətdə ədalət bərqərar ola bilməz. Dövlət səfillər yaradır – səfillik ortamına çevirir aşağı təbəqənin yaşamını. Səfalətin içində işləyən qanun əslində təbəqəçiliyi qoruyur. Qanun səfilə deyir, acından öl, ancaq qanunu pozma. Yəni səni talayıb ac qoyanlardan oğurluq eləmə.
Əslində dövlətə, onun qanunlarına sayğı – toplumun birgə­yaşayış nizamının (ədalətli, vicdanlı bağlılıqların) qorunmasına sayğıdır. Ancaq birgəyaşayış nizamı insandan heyvan əmələ gəti­rirsə, durum xeyli mürəkkəbləşir. Biz buna Jan Valjanın taleyində aydınlıq gətir­məyə çalışırıq. Hüqo öz obrazlarının düşdükləri mühiti və bu mühitdəki durumlarını çox sadə bir dildə çatdıra bilir. Eyni halda hər bir obrazın xarakterini və xarakterdə baş verən dəyişiklikləri bütün aydınlığı ilə catdıra bilir. Biz bunları izlədikcə öz çağımızla Hüqo çağının arasında bağlılıqlar görürük. Bütün çağlarda toplumsal sorunlar bir-birinə bağlı şəkildə qırmızı xətlə uzanır. Bu xətdə dəyişiklik apara biləcək ideya qüdrəti sanki ortaya çıxmır, ya da bu ideyanı gerçəkləşdirə biləcək mexanizm yaranmır. Zaman keçdikcə sivilizasiyanın apardığı islahatlar həmin qırmızı xəttə toxuna bilmir. Gəlişmə (tərəqqi) üzdə gedir. Bu səbəbdən də gəlişmə ilə antigəlişmə daim paralel mövcud olur. Dediyimiz kimi, toplumun yaşam araclarında (vasitələrində) gəlişmə özünü göstərsə də, təbəqələrarası münasibətlərdə, dövlətin yönətimin­də, qanunların işləməsində, toplumsal davranışlarda antigəliş­mə qorunub saxlanır. Yaşamağın ən ibtidai biçimini belə itirən gənc Jan Valjan katorqa taleyinə sürüklənir. Fiziki, mənəvi işgəncələrlə üz-üzə qalır. İllərlə sürən bu işgəncələr onun fiziki dözümlülüyünü artırsa da, mənəvi kimliyində çox ağır izlər buraxır. Mənəviyyat çiçək kimi incə, həssas məsələdir. Çiçəyə qulluq edəndə sevgi ətri saçır, tapdalayıb əzəndə üfunət qoxuyur. İnsan mənəviyyatına yanaşma da beləcədir. Budur, Jan Valjan məhv edilmiş mənliyi ilə kator­qadan qayıdır. O artıq arı duyğulu gənc deyil, müqəddəsliyə bağlı duyğularını itirmiş yetkin yaşlı bir kişidir. Gəncliyin qaynar bir çağında buxovlanmışdı onun varlığı. Ancaq düşün­mək olmaz ki, bu buxovu o, katorqa həyatında tapmışdır. Əslində o, heç vaxt azad olmamışdır. Yaşadığı cəmiyyət də onun üçün ümidsizlik qaranlığına çevrilmişdir. Katorqa qaran­lığına o, başqa bir qaranlıqdan sürülmüşdür. Katorqa həyatında ülvi duyğuların üzə çıxmasına və böyüməsinə ortam olmadığı kimi, dustaq yaşamından qıraqda da, belə bir ortamın olmasından söz gedə bilməz.
İndi o, azadlığa çıxıb cəmiyyət içinə qayıdır. Ancaq necə qarşılanır – hamı ona yad ünsür kimi baxır, hamı ondan qorxur. Heç kim onun udduğu havanı udmağa belə ortaq olmaq istəmir. Hamı ona arxasını çevirir, hər kəs onun sorğularını cavabsız qoyur. Özünün katorqada ağır zəhmətlə qazandığı puluna da ona bir tikə yemək vermirlər. Bu yanaşma nədir, toplumsal (ictimai) qınaqdırmı, ən adi çörək oğurluğunu belə damğa­lamaqdırmı?! – Yox, bunların heç biri deyil. Axı o, xəzinədən pul, dövlətdən yaraq, tövlədən dana oğurlamayıb. Sadəcə 7 azyaşlı yetimlərin ehtiyacından yana bir tikə çörək oğurlayıb. Burada qanun hər şeydən yüksəkmi tutulur?! – O da deyil, olması yaxşı da deyil. Qanunun insan həyatından yüksək tutulması daha betər eybəcərlikdir. Sadəcə bu yanaşmada qanun cəmiyyətin pozulmuş, alçalmış psixologiyası kimi ortaya çıxır. Biz başlan­ğıcda da vurğulamışdıq, qanun cəmiy­yəti alçaldır, insanı da bu alçalmış cəmiyyətin gözündən salır. Deməli, birgə yaşayan insanlar bir-birinə yad əhvalda yaşayırlar. Qanun bu yadlığı qoruyur. Yadlığı qoruyan qanun dövləti insana sevdirə bilərmi?!…
Jan Valjan qalmağa yer, yeməyə bir tikə çörək axtarır. Ancaq bunları ona heç kim vermir. Kim versin, kimdən alsın – cəmiyyətdə ədalətin ən ibtidai şəkli belə dəyişikliyə uğramış, ürəkləri tərk etmişdir. Ya da ibtidai ədalət duyğusu “normal” cəmiyyət sakininə qarşı oyana bilir, katorqalı kimsəyə yox.
Jan Valjanın şüurunda özünün də varlığı çoxdan qaranlığa bürünmüşdür. Bəlkə də ədalət adlı bir anlayış onun yadda­şından silinib getmişdir. Belə isə, bəs nə üçün o, inadla qapıları döyməkdə davam edir? – Görünür ki, insanın təbii şüurunun dərin qatlarına, ümidin işığını axıra qədər söndürə biləcək qaranlıq girə bilmir. Axı necə ola bilər ki, yeri gələndə itə də qapı açan cəmiyyətin içindən kimsə öz növündən olana qarşı bunu eləməsin?!
Budur, Jan Valjan axırda Mirielinin qapısını döyür. O, bura­da, cəmiyyətdə bu çağa kimi görmədiyi, mərhəm müna­sibətlə qarşılaşır. Cəmiyyətdən qıraqda, qanundan üstün bir münasibəti dərk eləmək, o anda, əlbəttə, çox çətindir. Tanrı işığı ilə formalaşan insan sevgisini ilk dəfə duyan katorqalı birisi hələ də heç nədən məmnun görünmür. O, bütün günü heç yerdə əldə edə bilmədiyi yeməyi, yatacağı əldə eləsə də, döyül­müş mənəviyyatında tərpəniş görsənmir. Bu qədər diqqətin, qayğının qarşılığında buradan da oğurluq edir. Bu dəfə yepis­ko­pun gümüş şamdanlarını. Ancaq Tanrı sevgisi ilə yaşayan insanlarda şamdan tamahı olmaz. Ona görə Yepiskop Tanrı anlamından içində böyütdüyü mərhəmət işığını Jan Valjandan əsirgəmir. Onun yenidən tutuqlanmasının qarşısını alır. Hər kəs asan yol seçir – oğrudur, qurtardı, deməli, onu tutdurmaq ədalətli yoldur. Ancaq içində Tanrı hikmətilə yaşayan adam belə düşünmür, yanlış əməlləri doğuran nədənləri dərk etməyə çalışır. Yepiskop da belə davranır. Deməli, mərhəmət var, ədalət var, vicdan deyə bir şey var. Çox vaxt insan bunların öz içində imkan kimi olduğu­nu bilmir, bu anlayışları başqaları öz əməlləri ilə qıraqdan ona göstərir. Sonrakı bölümlərdə görə­cə­yik ki, mərhəmət, ədalət, vicdan duyğuları Jan Valjanın içində yüksək səviyyədə özünü göstərir. Qanun öz kəsə gediş­ləri ilə insanda belə duyğuları oyada bilməz. Ancaq Yepis­ko­pun pis dav­ranışa pisliklə deyil, xeyirlə qarşılıq verməsi bir insan ömründə köklü dəyişikliyə nədən olur.
Başqa yerdən bar verən ağacın toxumunu gətirib öz bağçasında əkən bir adam bu çağa kimi bağbanlıq eləməzdi, indi o, cəfakeş bağban olmaq, bar bəsləmək imkanı tapır. Tor­pağı az yararlı, çox yararlı da ola bilər, ancaq mütləq yararsız ola bilməz. Yetər ki, insan bunu görməyə, anlamağa başlasın.
Əsərin sonrakı fəsillərində biz Jan Valjanın ağıllı bir ixti­raçı kimi ortaya çıxdığını izləyirik. O, özünün sadə bir ixtirası ilə Monfermeyl şəhərini də varlandırır, bütövlükdə ölkəyə də önəmli bir tutumda gəlir qazandırır. Üstəlik nə qədər işsiz insanların dolanışığı üçün ortam yaradır. Ancaq çox ilginc bir durumu qiymətləndirmək tələbi ilə üzləşirik. Jan Valjan bu işləri görərkən də qanundan gizlənməli olur. O, adını, kimli­yini dəyişmək zorunda qalır. Qanun isə gec-tez onun kimliyini üzə çıxarıb qovmağa başlayır, başqa cür desək, “mərdi qova-qova namərd eləmək” işini yerinə yetirir. Ancaq nədən – bax, bunu dərk eləmək çox çətindir. Axı yoxsul insanların qayğısına qalan, bütövlükdə bir şəhərin yaşam səviyyəsini öz əməyi, ağlı ilə yüksəldən Madlen nə üçün mənəviyyatında katorqa damğası daşımalıdır?! Öncə insanları suç işləməyə zorlamaq (deyək ki, çörək oğurlamaq qaçılmazlığına soxmaq), sonra da onu əbədi suçlu saymaq nədən dəyişməz həyat ehkamına çevrilməlidir?! – Burada Tanrısal sistemə özgün olan dini baxış­ların yanlış etkisi görünməyə başlayır. Yuxarıda vurğula­mışdıq ki, “xristi­anlığı köhnəlmiş, nisbi dünyagörüş saysaq da, bu, bizim Hüqo səmimiyyətinə sayğımıza kölgə salmır”. Biz xristian ehkam­larının yanlışlarını qəbul etməsək də, Hüqonun insanları bu baxışın mərhəmətçilik ideyasına çağırmasını anlamağa çalışı­rıq. Çünkü Hüqo ədibdir, dünyabaxış yaradıcısı deyil.
Bununla belə, insan və qanun münasibətlərini aydınlaş­dırmaq gərəkdir. Biz bunu eləyərkən, o dövrün üz tutulmalı dini ideyalarını inkar eləmək qaçılmazlığı ilə qarşılaşırıq. Semit baxışlarında qəbul olunması mümkün olmayan bir sıra nəsnələr vardır. Onlardan biri insan varlığına yanaşmadır. Bu yanaşma ondan ibarətdir ki, bəşər övladının ilk əcdadları olan Adəm və Həvva rəbbin buyruqlarına əməl etməmiş, Cənnətdə yasaq edilmiş buğda ağacından dadmışlar. Sonucda onların ayıb yerləri görünmüş və bu, rəbbin qəzəbinə nədən olmuşdur. Bu böyük “günaha” görə onlar Cənnətdən qovulmuşlar. Buradan çıxan məntiqi tutmaq üçün bütövlükdə fikrin daşıdığı özəl­liklərə aydınlıq gətirək. Bu ideyada həm dolaşıqlıq var, həm də tələskənlik. Dolaşıqlıq odur ki, hər şeydən arı, duru sayılan Cən­nətdə yasaq edilmiş buğda ağacı niyə var?! Əslində bu dolaşıqlıq tələskənlikdən doğmuşdur. Yəni tələskənlik – ger­çək­liyi anlamadan onu inkar eləməklə ortaya çıxmışdır ki, bu da dolaşıqlıq yaratmışdır. Buğda yaşam aracıdır (həyat vasitəsidir). Buğdadan dadmağı günah elan eləməklə yaşama qarşı çıxılır. İkinci, “onlar buğdadan dadanda ayıb yerləri göründü”. Yəni doğub-törədi, bəşər oldu. Deməli, günahın elan olunması insanın bəşər olmasına qarşı çıxmaqdır. Bununla da, bəşər övladının əzəli günahkar olması ideyası ilə insan varlı­ğına qarşısıalınmaz bir ağırlıq gətirilmişdir. Tanrı qarşısın­da günah işlətmiş Adəm və Həvvanın günahına bütün bəşəriyyət əbədi ortaq edilmişdir. İndi bu qonunun yuxarıda qoyduğumuz – “öncə insanları suç işlətməyə zorlamaq, sonra da onu əbədi suçlu saymaq nədən dəyişməz yaşam ehkamına çevrilməlidir” sorğusu ilə bağlılığına aydınlıq gətirək. Min ildir dini baxış insan şüuruna yeridib ki, bəşər övladı özünün ilk əcdadı olan Adəm və Həvvanın Tanrı qarşısında yol verdiyi günahdan çıxmayıb. Bu şüurla yaşayan insan qanun yazır. Qanun da deyir ki, Jan Valjan öz mənəviyyatını yüksək dəyərlərlə dol­durub Madlen olsa da, ona haqq tanımaq mümkün deyil. Çünkü o, gəncliyində, bacısının körpə uşaqlarının acından ölməməsi üçün oğurladığı bir tikə çörəyə görə əbədi günah qa­zan­mışdır. Deməli, Tanrı Cənnətdə yasaq edilmiş buğda ağacı əkib, sonra bundan dadanları cəzalandırmaq hökmü vermişdir. “Əbədi günah” ideyası bu məsələdən qaynaqlanır və toplumsal yaşamda da qorunub saxlanır. Baxın, insan Tanrı anlamı ilə bağlı necə yanlış düşüncə daşıyır. O bu yanlış düşüncəni toplumsal yaşamında da gerçəkləşdirir. Deməli, insanın gerçək yaşamındakı bütün sorunlardan qurtuluşu Tanrı anlamı ilə bağlı yanlış düşüncələrdən qurtulmasındadır. Həyatın bütün çalar­larının – ədalətin, mərhəmətin, vicdanlı yaşamağın doğrulması insanın öz içində yanlış düşüncələrdən, yanaşmalardan azad olması ilə baş tuta bilər. Burada biz Asif Ata dünyabaxışındakı “İnsan Yönü” ideyasına gəlib çıxırıq. Nədən Asif Ata dönmədən israr edir: “Bəşərin nicatı İnsanlaşmaqdadır. İnsanlaşın – İnsanlaşdırın!”. Əslində Asif Ata Tanrısal sistemi yanlışlardan qurtarır, başqa sözlə insanı qurtarır!…
Yuxarıda vurğuladıq ki, qanun toplumda yüksək təbəqənin istəklərini qoruyur. Yüksək təbəqə varlanır, zorlanır, dövlət yönətimini ələ keçirir. Yoxsul, imkanı oğurlanmış təbəqə isə mövcudluğunu qorumağa çalışır. Əlindən alınanları geri qay­tar­maq, adam kimi yaşamaq, nəfəs almaq istəyir. Bu zaman qarşısında qanunu görür. Qanun onu hədələyir, düşdüyü aqibət­lə barışmağa zorlayır.
“Heyhat! Allah insanlara yaşamaq üçün hava vermişdir, qanun isə Allahın verdiyi havanı satır”.

(“Səfillər”, səh.12)

Bu fikri anlamaq üçün Tanrı və gerçəklik məsələsinə yeni­dən qayıtmaq yerinə düşər. İlk baxışdan oxucu deyər ki, burada anlaşılmayan nə var ki, qanun insana ögey münasibət bəsləyib. Yox! Bu ilk baxış durumun mahiyyətini tam ifadə etmir.
Asif Ata deyir, İnsan – Məna və Gerçəklik birliyidir. Ancaq Məna – Gerçəklikdən üstündür və dərindir. Yəni insanın bioloji xassələri olsa da, o, əsasən ruhsal varlıqdır. Fiziksəl mövcud­luğu bədəndir, mahiyyəti İnsanlıqdır. O, fiziksəl mövcudlu­ğunu qoruyarkən ruhsal mahiyyətini unutmamalıdır. Başqa canlılar kimi mövcudluğunu qorumaq üçün öz növündən olan­ları məhv etməməlidir. Çünkü o, Mənadan gəlir. Məqsədi – gəldiyi, başladığı Mənaya qovuşmaq, onun tələblərinə uyğun yaşamaq olmalıdır. Asif Ataya görə, insanın bioloji, fiziki biçiminin olması onun günahı deyil. Biçim olmasa Məna da olmaz, başqa sözlə, bilinməz. Məna görünüşə gəlməlidir (təza­hür etməlidir), gerçək şəklə düşməlidir. Düzdür, Məna görü­nüşə gələndə əksilir, azalır. Ancaq bunsuz varlığı bütöv düşün­mək mümkün deyil.
Məna görünüşə gəlib gerçəkləşsə də, ger­çək­liyə çevrilmir. Yəni həm də Məna olaraq qalır. Məna öz gerçəkliyini cəzalan­dırmır. Belə bir məntiq yoxdur. Ancaq semit dünyabaxışında Məna ilə gerçəklik başqa-başqa məsələ­lərdir. Burada Məna (Allah) gerçəkliyi quraşdırıb yaradır. Sonra bu gerçəkliyi (Adəm və Həvvanı) sınağa çəkir, tələb­lərinə uyğun olmadığı üçün cəzalandırır. Göründüyü kimi, Allah anlamına yanaşma fantaziyalaşır. Fantaziyalara uyan insan toplumsal yaşamda da doğru bir sistem qura bilmir, çünkü özünü dərk etmir. Özünü dərk etmədiyi qədər isə özgəsinə ziyan verir.
Biz bu dediklərimizin görüntülərini əsərin başqa bir obra­zının xarakterində, davranışlarında da aydınca izləyə bilirik. Bu obraz polis məmuru, qanun keşikçisi Javerdir. Onun üçün var­lığın bütün mənası yalnız qanunda toplanıbdır. Qanundan qıraqda heç bir məntiq onun ağlını, düşüncəsini məşğul etmir. Əsərdə Javerin sevgisinin, sevgilisinin, ailəsi­nin, övladlarının, qohum-qardaşının olub-olmaması haqqında bilgi verilmir. Bəlkə də yoxdur. Olsaydı, qanunu mütləq sayması bəlkə də mümkün olmazdı. Çünkü öz yaxınlarının da necə yaşaması gö­zü­nün önündə olacaqdı. Onlar da Javerin qanun təəs­süb­çü­lü­-yü­n­dən doğan tələblərinə tam cavab verə bilməyəcəkdilər. Biz əsərin gedişində görürük ki, Javer üçün sevgi yoxdur – qanun var; mərhəmət yoxdur – qanun var; ana fəryadı yoxdur – qanun var; körpə gələcəyi yoxdur – qanun var; mənəvi gəlişməni anlamaq yoxdur – qanun var. Bir sözlə, Tanrı yoxdur – qanun var. Yuxarıda saydıqlarımızın hamısı Tanrı anlamına özgündür. Javer qanun qaxacıdır – quru, soyuq, cansız, qorxulu. Bu halı biz talesiz, körpəsini dolanışıq ucbatın­dan mərhəmətsiz meş­şan­ların (Tenardyelərin) tapdağına buraxıb gəlmiş Fantinanın fəryadına yanaşmada oxuyur və dərk edirik:
“Cənab Javer, mənə yazığınız gəlsin!
Fantina bu sözləri ikiqat əyilib, dizi üstündən qalxmayaraq yaşarmış gözləri ilə heç bir şey görməyərək danışırdı. Əllərini ovaraq, yarıçılpaq sinəsinə sıxırdı, quru və qırıq-qırıq öskür­dü­yü üçün səsi can verən adamların qorxunc pıçıltısı kimi yavaş­cadan çıxırdı. Böyük kədər zavallı adamların üzünə nur salan ilahi və qorxunc bir qüvvədir. Bu halda Fantina yenə gözəl görünürdü. Arabir sükut edərək miskincəsinə casusun ətəyini öpürdü. Onun yalvarışları daş qəlbləri belə yumşalda bilərdi, lakin ağac bir qəlbi yumşaltmaq mümkün deyildir.
Javer: – Yaxşı, yetər, – dedi, – dediklərinə qulaq asdım! Gə­rək ki, nə lazımsa hamısını söylədin. Di get. Altı ay həbsxa­na­da yatacaqsan; lap allahın özü də burada bir iş görə bilməz”.

(“Səfillər”, səh.129).

– Budur, polis casusunun içində heç bir mərhəmət duyğusu görünmür. İnsanca bir duyğu içində baş qaldırsaydı, insan faciəsinin sirrinə varardı. Araşdırma aparıb durumu qiymət­ləndirərdi. Burada onun üçün hansısa səfeh bir burjuaya əl qaldıran fahişəni cəzalandırmaq var. O düşünür ki, bu addı­mında tam haqlıdır. Toplumsal nizam pozulmamalıdır.
İşin ən pis cəhəti odur ki,  qanun hərəkəti görür, yaşanan acı­nı isə anlamır, duyğuları əzən gərginliyin nədənini görmür. Fantinanın ürəyindən qan axır, o, öz körpəsinin yaşaması üçün ondan tələb olunan pulun necə əldə olunmasının ümidsizliyini yaşayır.
Şaxtalı bir qış günündə yarımçılpaq bədənini soyuqdan qorumağa paltarı olmadığı halda, tərbiyəsi kefdən, əyləncədən başqa bir şey olmayanın biri onun açıq sinəsinə göz dikir. İsteh­zalı baxışı, gülüşü, davranışı ilə tərbiyəsizlik edən bir axma­ğın qar topu Fantinanın bədəninə dəydikcə ruhunu gizildədir. Ruhuna yığılan gərginliyin ağırlığı altında onu ələ salanı cırmaqlamağa başlayır. Bununla da qanunu pozur, “cinayət” işlədir. İndi o, qanun qaxacı Javerin ixtiyarındadır. Heç bir fəryadın, yalvarışın, göz yaşının, yuxarıda vurğu­ladı­ğımız kimi, Javerin içində yeri, üzərində insanca etkisi yoxdur. Fantinanın içində bir ananın ümidləri can verir. Bunu isə qanunu qoruyan görmür. Fantinada Tanrıya qarşı şübhə və insanlığa qarşı nifrət bəsləyir. Tanrının varlı­ğına qarşı şübhə, insana qarşı nifrət isə torpağın altına gedən ölümə qoşulmur ki. Cəmiyyətin qabalığında, qanunun yabalığında yenidən göyərir, yenidən qayıdır səfalətin əlinə keçən talelərə…

2. Xeyir Ümidin yenilməzliyidir

Ancaq xeyiri mütləq şəkildə məğlub eləmək də olmur. Mənəviyyatını səfalətin basqısından qurtara bilənlər xeyirin işığını yenidən yandırırlar.
Javerin qaranlıq baxışlarının qarşısında fəryad qoparan Fantina birdən başqa bir mənzərə ilə üzləşir. İndi onun ümidsizliklə yaşaran solğun gözlərinə xeyir öz işığını salaraq son ümidin sönməsinə imkan vermədiyini izləyir. Budur, şəhər meri, Javerin üzərində hüquqi hökmü olan Madlen, ümidsiz­ləşən bir ürəklə amansızlaşan bir ürəyin arasına keçmiş, Fantinaya xoşbəxtlik vəd eləmişdir.
Öncə Fantina Madlenin gəlişinə qəzəblənmişdi. O, elə bilir­di fəlakətlərini yaradan Madlen olmuşdur. Axı o, Madlenin ixtirası ilə işləyən fabrikdə çalışırdı. O, buradan dedi-qodu həvəskarla­rının əli ilə işdən qovulmuş, bununla da körpəsinin qayğılarını ödəyə bilməyəcək duruma düşmüşdü. Fantina yanlış olaraq, fəlakətinin suçunu Madlendə görmüş və onun üzünə tüpür­müşdür.
“Sonra bu merin, dövlət məmurunun sakit bir halda üzünü silib “bu qadını azad edin!” dediyini eşitdikdə, Javer birdən-birə çaşıb qaldı. O düşünmək və daşınmaq qabiliyyətini itirdi. Heyrəti son dərəcəyə varmışdı. Dili tutulmuşdu”.

(“Səfillər”, səh.130)

– Ömründə bir dəfə əzabın nə olduğunu düşünməyən, Tanrı sevgisini duyğularına yaxın buraxmayan Javer üçün belə bir “cinayəti” bağışlamaq cinayət idi. O, Madlenin (Jan Valjanın) ürəyindən xəbərsiz idi. Müqəddəs bir ürəyin qanundan yüksək­də durmasını dərk edə bilməzdi.
Qanunu heç kim sevmir. Qanun həm qoruyur, həm öldürür – mövcudluğu (canı, cismi) qoruyur, varlığı (mənəviliyi) öldü­rür.
“Fantinanın keçirdiyi macəra nədir? Bu macəra qul satın alan cəmiyyətin macərasıdır. Cəmiyyət bu qulları hardan satın alır? Səfalətdən”.

(“Səfillər”, səh.126)

“Bu adam ona qurtuluş əlini uzatmışdı, həm də ən dəhşətli bir şəkildə təhqir edildiyi zaman uzatmışdı. O, səhv etmişdimi? Öz qəlbini köksündən dəyişməli idimi?.. O, büsbütün özünü itirmişdi. O, çaşqın, pərişan bir halda dinləyir, baxır və cənab Madlenin hər bir sözü ilə qəlbində dəhşət saçan nifrət dünyası dağılır, əriyir, məhv olur və sevinc, etimad və məhəbbət gəti­rən, anlaşılmaz və ürəyi qızdıran bir şey doğmağa başlayırdı”.

(“Səfillər”, səh.133)

 – Fantina Tanrının varlığı ilə görüşürdü. O bu varlığı nifrət elədiyi bir ömürdən qarşılayır, ona qarşı sərgilənən əmələ ad axtarırdı – bu ad mərhəmətdir, ədalətdir, həqiqətdir. Fantinanın ürəyində ölməkdə olan duyğular – mərhəmət, ədalət, həqiqət adlanan işıqdan mayalanırdı. Tanrının yaşadığı bir ömrə nifrət bəsləmək mümkün deyildi: Xoşbəxtlik duyğusu da, nifrət duy­ğu­sunun gücdən düşdüyü zaman, sevgi duyğusunun yaşamaq istəməsindən doğulmağa başlayır.
Çox ilgincdir. Bir anda yaranan dəyişikliklər hansı sirləri açır – məchul duyğuların bəlirlənməsi Xeyirin Şər üzərində qələ­­bə­si deyilmi?! Bayaqdan bütün ümidlər sönmüşdü, Şər mütləq qalib görünürdü. Fantina üçün ümid və ümidsizlik bir-birinə qarışmış, onların anlam fərqi aradan getmişdi. Fantinaya elə gəlirdi ki, onun təkcə (yeganə) yardımçısı var – ölüm. İnsa­nın düşüncələrində həqiqətin aydınlığı itirsə, ölüm haqqında qorxulu təsəvvürlər tamam dəyişir. Ölümün gəlişini hazırlayan cazibə yenilməz qüdrət kimi adamın qarşısına tikilir. Ancaq Fantinanın bunu düşünməsi hələ tezdir. Axı o özü üçün yaşamır. Onun körpəcə “Torağay”ını tapdaqda buraxıb əbədi səssizliyə çəkilməsi mümkün deyil.
İnsanın taleyində faciənin mütləq çalarlarını izləmək necə də cazibəlidir. Həm belə bir məşum əzabın olmasını istəmə­mək, həm də onun necə sonuca varmasını ilahi bir maraqla izləmək də bizim – oxucuların ziddiyyətidirmi?!.
Əzab, işgəncə ölümün əyləncəsidir. Biryolluq ölüm yavaş-yavaş (tədrici) ölümdən – çapqın, talançı, sökücü, üzücü ölüm­dən daha ədalətlidir. Biryolluq ölüm fiziksəl sondur, yavaş-yavaş ölüm mənəvi son. Fantinanın taleyinə əl qoyan faciə onun mənəvi sonunu hazırlayır.
Elə ki, insanın nəinki fərəhlən­məyə, hətta ümidsizləşməyə belə gücü qalmayıb, deməli, ölüm canlanıb. Yəni ölüm təkcə cansız meyit demək deyil, həm də göz baxa-baxa, ayaq gedə-gedə varlığın heçə çevrilməsidir. Yeriyən ölüm, boylanıb ba­xan ölüm, danışan, eşidən, çığıran, bağıran ölüm… Ölüm yeri­yir, ancaq bu yerişdə yol olmur; Ölüm baxır, ancaq heç nəyi görmür; Ölüm duyğulu görünür, ancaq heç nə düşünmür. Ölüm­də tərpəniş görünər, ancaq həya­ta bənzəməz. Ölüm həyatı udur, ancaq heç vaxt var ola bilmir.
Həyat toplumsal (ictimai) quruluşun basqısı altında dəyişik­liyə uğrayır. Bu dəyişiklik ömürləri faciə xarabalıqlarına çevi­rir. Fantinanın faciəsini son həddə çatdıran da belə bir ortam­dır. Bu ortamın, izlədiyimiz bu gedişdə, qoruyanı şər kabu­suna çevrilən Javerdir. Javerin məntiqinə görə bu ortamın quralları onun gözləri qarşısında pozulur – fahişənin biri çox asanlıqla azadlıq əldə edir. (Bayaq­dan həyata istehza edən ölüm çalarları Madlenin varlığında gələn Xeyirin işığı ilə çəkilib gedir). Fantinanın azadlığının ixtiyarı Javerin əlindən çıxır. Onun düşüncəsinə görə, hər şey baş-ayaq gəlir. Qoruduğu qanun bir anda sarsılıb etkisini itirir. Bəs onda Javer kimdir, onun varlığı nədə özünü göstərir? Bu düşüncə ədaləti bərpa eləmək istəyindənmi doğur, yoxsa xarakterin şərə qarışmasındanmı?! Üzdən baxanda ədalətin bərpası görünə bilər, ancaq o nə ədalətdir ki, insan taleyinin acılarına biganə qalır?!
Şər insanın xarakterində öncədən də ola bilər, sonra­dan qazanılmış da ola bilər. Yəni sonradan şərləşdirilən xarak­ter. Həmişə aclıq, maddi ehtiyac zəif adamların xarakterini şərin ixtiya­rına itələyir. Təminat qarşılığında Xeyirə qarşı getmək, insanlığı ayaq­lamaq, vicdanı susdurmaq şər tələbi ilə olur. Bunları Javer haqqında söyləmək özünü doğrultmur. Çünkü o bunları təmi­nat­sızlıqdan eləmir, xarakterindən çıxış edir. Deməli, şər onun xarakterində, təminat vədi ilə, sonradan qazanılan deyil. İnzibati xarakterlər qanunun insana yanlış yanaşması ilə formalaşır. Ona görə də belə adam xeyirə qarşı öc olur, ancaq xeyiri qoruduğunu düşünür…
Biz bu əsərdə Hüqonun araşdırdığı olayları elə-belə sada­lamaq istəmirik, çağımızın xarakterik eyniliyini aydınlaşdır­mağa çalışırıq. Hüqo, insan varlığına yanaşmada, qanunun bir təbəqənin ağalığını qoruduğunu sübuta yetirir. Ancaq biz bunların, 18-ci yüzilin sorunu kimi, arxivlərdə qaldığının deyil, çağımızda yaşadığının və hakim etkiyə çevrildiyinin görən­ləriyik (şahidləriyik). Özü də uzaqlarda yox, lap elə öz ölkə­miz­də, gözümüzün qabağında. Parlament hakimiyyəti qoruyur, güc nazirlikləri hakimiyyəti qoruyur, məhkəmə hakimiyyəti qoruyur. Ancaq xalqı qoruyan görünür.
Hakimiyyətin mənafeyini qorumaq məntiqi də var, xalqın varlığını qorumaq məntiqi də. Bunlar bir-birindən ayrılıb. Haki­miyyətin varlığını qorumaq – bir təbəqənin mənafeyini təsdiq edir, ayrı-ayrı fərdlərə və onların ailələrinə üstünlük yaradır. Xalqın varlığını qorumaq – insanlığın, dəyərlərin yaşa­ma­sını təsdiq eləməkdir.
Dövlətin yuxarıda adı çəkilən strukturları hakimiyyəti xalqdan qoruyur, xalqı isə özündən, bir-birindən. Hakimiyyətin qorunması – ağalığın xalqdan üstünlüyünün qorunmasıdır, xalqın qorunması da ağalığın qorunması kimi özünü göstərir, yəni birgə yaşayışın, onun canının, cisminin qorunması demək olur. Burada xalqın varlığının anlamı qorunmur, çünkü xalqın varlığı – onun insanlığı, dəyərləri deməkdir. Buna görə də dövlət xalqın doğması deyil. Yadlıq da yad əhvallar doğurur. Xalq dövlətdən öz haqqını almaq üçün, onu yönətən haki­miyyətlə qovğalara girməli olur. Bu qovğalar böyüdükcə qarşısıalınmaz olur və devrimlərə qədər inkişaf edir. Təbii ki, devrim (inqilab) çıxış yolu deyil, ancaq yüzillər göstərir ki, tarix öz gərgin gedişini hər zaman devrimlərlə yoluna qoymağa çalışıbdır. Eyni halda, çıxış yolu olmadığını da dönə-dönə sübut etmişdir.
Devrimi kim edir – oliqarxlar, burjuaziya, yoxsa yoxsul kütlə? Burjua-yoxsul kütlə biryerdəliyi ilə başa gələn devrim­lərin tarix­dən daha çox görəni olmuşuq. Bəs bu devrim­lərin bəslə­diyi, böyütdüyü, ortaya çıxartdığı həyat, qayda, münasi­bət, yön necə olub, necədir? Çox hallarda hərəkət etməyə maddi imkanı olmadığı üçün yoxsul kütlə sosial etirazını devrim səviyyəsinə qaldırmaq üçün burjuaziya ilə birləşir. Sonuc­da burjuaziya hakimiyyəti ələ keçirib yeni inhisarçılıq yaradır, yoxsulluq isə, ortada səngisə də, aradan qalxmır. Yoxsulların devrimi də özünü doğrultmur, doğrultmaz. Çünkü üzdə baş verən dəyişik­lik prinsiplərə toxunmur. “Səfillər” əsərində də izlədiyimiz olay­­lar, səfalət içinə atılanların faciə­ləri, ayrı-ayrı çağlarda baş verən, devrimlərdən sonrakı görsə­niş­lərdir.
Biz, insanları dev­rim eləməyə meyilli olduqlarına görə qınamırıq. Bu meyil insanın içində qarşısıalınmaz bir tələbdir. İnsan ən ağır şərtlərlə yaşamağa qadirdir. Ancaq bu şərtlər ölüm həddinə qalxarsa, insanın içindəki həyat eşqi üsyan eləməyə başlayar. Bu üsyan hər şeyi bir anda qırıb tökər. Yanlış qurulan quruluş bu cür hərəkətlərə daim yol açır. Ancaq bizim dediyimiz odur ki, bu dağıntıların üzərində bütöv ədalət bərqərar olmaz. Çünkü döyüş həyat uğrunda gedir, həqi­qət uğrunda getmir. Ona görə Asif Ata deyir ki, bəşər ədaləti Ruhsal Dirçəlişlə bərpa edə bilər, devrimlə yox. İnsan dəyiş­məsə, həyatı heç nə dəyişə bilməyəcək.
Haqqında danışdığımız əsər də Ruhsal Dirçəlişə yardımçı olan bir dəyərdir. Yardımçılıq yarımçıqlıq deyil. Çünkü, yuxa­rı­da vurğuladığımız kimi, bu əsər bədii dəyər olduğu üçün Ruhsal Dirçəlişin bütöv nizamını ortaya qoya bilməz, ancaq yardımçı ola bilər.
Bu əsər ədalətli yaşamağın gözəlliklərini ayrı-ayrı fərdi xarakterlərdə göstərməyə çalışıb. Həm də bu xarakterlərdə həyatın anlamına və gerçəkliyinə özgün olan sevgi səhnəsi, kədər səhnəsi, xoşbəxtlik səhnəsi, bədbəxtlik səhnəsi, ölüm səhnəsi ən yüksək səviyyədə təsvirə gəlir. Bu təsvirlər oxucunu ciddi düşündürür, cəmiyyətin durumunda onun da sorumlu olduğunu aydınlığa çıxarır. İnsan cəmiyyətin durumunu yalnız görürsə, bu azdır, onu dərk eləmək gərəkdir. Dərk eləmək isə Tanrının sirlərinə yetmək istəyiylə mümkündür. Tanrının sirri dünyanın sirri deməkdir. Tanrı dünyanın anlamıdır. Biz burada anlayışları, başqa sözlə, Tanrı sözünü cəmiyyətin vərdiş elədiyi şəkildə işlədirik. Ancaq cəmiyyətin Tanrıda düşündüyü xarakter heç də bizim verdiyimiz anlamla üst-üstə düşmür. Bu üzdən “xristian­lığın ehkamlarını köhnəlmiş saysaq da, Hüqo səmi­miy­yətini anlamağa çalışırıq” yazmışdıq. Yəni Hüqo insanları inancdakı qutsallığa çağırır. Bu zaman o, inancda nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu araşdırmır. Biz də buna görə onu qınamırıq. Ancaq öz düşüncələrimizi ortaya gətirik ki, oxucu bizim, bu əsərin din ehkamlarına yanaşmasını ideal saymadığımızı dərk eləsin.  Çünkü nə xristianlıq, nə də başqa dinlər Tanrını dünyanın anlamı saymır, ağası, yaradıcısı, qurucusu sayır. Ona görə Asif Ata dinlərin Tanrı ideyalarını yanlış sayır, bütövlükdə “Tanrı anlamı”nı isə öz Dünya­baxı­şında əsilliyə yetirib qarşımıza çıxarır. O bu anlamı verər­kən “Tanrı” sözünü deyil, “Mütləq” sözünü qullanır. Nədən ki, artıq “Tanrı” sözü insanların ağlına dini anlamda oturub və başqa keyfiyyətlər aşılayır… Bu haqda çox yazmışıq, yuxarıda da vurğu­lamışıq. İndi isə əsərin sevgi, kədər, faciə, xoşbəxtlik, bədbəxt­lik, ölüm səhnələrindən ayrı-ayrı örnəklər göstərib, fi­kir­ləri­mizi aydın bir nizamla davam etməyə çalışacağıq. Daha doğrusu, yuxarıda vurğu­ladığımız ümumi olayları daha konkret faktlara bağlamağı sağlayacağıq.