Dilimizi öyrənək, dilimizə yiyələnək, dilimizə güvənək, dilimizlə öyünək!
Böyük Mirzə Cəlil yüz il öncə ölkəmizin çoxsaylı əyər-əskikləri ilə bağlı ürəkağrısıyla deyirdi: “Ha yazırıq, düzəlmir”. İndi, yüz il sonra da, biz belə deməli oluruq: ha yazırıq, düzəlmir. Düzəlməyəcək də: ta özümüzə, özümlüyümüzə üstünlük qazandıranadək, öz ağalığımız (hökumətimiz-hakimiyətimiz), öz dövlətimiz olanadək. Dilimiz, tariximizlə bağlı dartışmalar yüyənsiz at kimi baş alıb gedir. Son 10-15 ildə ölkəyə böyük axınla gələn neft pullarıyla yeni – qabaqcıl ekonomika qurmaq, üstün öyrətim (təhsil) sistemi yaratmaqla ortaya güclü xalq – güclü dövlət faktoru çıxarmaq olardı. Nə oldu? Əliyevlər rejimi bütün bunların yerinə ortaya bir çox baxımlardan yoxsul xalq – yoxsul dövlət faktoru çıxardılar. Onların qurduqları yolsuzluq-korrupsiya rejimindən bundan artığını gözləmək də olmazdı!
Bu gün ölkədə ulusal (milli) dəyərlərə bağlı bir dənə də gerçək dövlət qurumu yoxdur. Olan nə varsa hamısı əliyevçi diktaturanın əlaltı qurumlarıdır: administrativ sistemdən, məhkəmə-hüquq sistemindən tutmuş dil qurumlarınadək. Ortadakı başlıca yönətim qoşulu isə budur: ağa deyir: sür dərəyə, sür dərəyə! Başa düşük düşüncəlilər çıxdığından, çıxarıldığından ölkə bütün alanlar üzrə düşkün durumdadır. Bu üzdən də ayrı-ayrı alanlar üzrə çalışma, yenilik, irəliləyiş sorunu ayrı-ayrı aydınların, qabaqcıl düşüncə yiyələrinin üzərinə düşür, boyun borcuna çevrilir. Bu yöndə tez-tez belə deyildiyini, yazıldığını eşidir, oxuyuruq: “Bu iş hökumətin (hakimiyətin), bu iş dövlətin işidir”. Yanlış , gərəksiz düşüncədir: sənə yağı olanların başa çıxdığı korrupsiya rejimində, korrupsiya dövlətçiliyində ulusal yükünü özün çəkməli, gələcəyinlə özün uğraşmalısan – bunun başqa yolu devrim yoluyla öz ağalığını qurmaqdır.
20-ci yüzilin 1918-1936-cı illərində bizim dilimiz Türk dili adlanır, özümüz Türk adlanırdıq. Türklüyə yağı Sovet rejimi özünün ideoloji-politik güdüklərinə uyğun olaraq çox keçmədən (1936-cı ildə) özümüzün də, dilimizin də adını dəyişdi. SSRİ dağılanadək biz “azərbaycanlı” olduq. SSRİ dağılandan sonra doğal olaraq özümüzə, özlüyümüzə qayıtdıq. 1993-də bəlli KQB generalının hakimiyətə qaytarılması ilə bu da çox çəkmədi. Anqlosaks imperializminin qurduğu əliyevçi rejim aldığı tapşırığa uyğun olaraq, bizi dəyişib başqalaşdırmaq üçün Türk anlayışını dilimizdən dışlama yolu tutdu. Beləcə, imperialist güdüklərə uyğun bir dönəm – yolsuzluq dönəmi başladı. İndi 50 milyonluq bir xalqın 40 milyonu özünə TÜRK deyirkən… qalan 10 milyonu özünə “azərbaycanlı” deyir. O 10 milyonu 40 milyonla birləşdirib TÜRKLƏŞDİRƏCƏK üç başlıca faktor var: Dil, Ədəbiyat, Tarix. İndilikdə onların üçü də dağınıq durumdadır. Özgə ağalığı, özgə dövlətçiliyi üzündən xalqımız özü də istər o tayda, istərsə də bu tayda dağınız durumdadır. Ən başlıcası da Quzey Azərbaycandakı əliyevçi korruposiya-repressiya rejiminin yaratdığı yaşayış-dolanışıq dözülməzliyindən buradakı didərginlik axını getdikcə qorxunc xarakter almaqdadır. Buradan gedənlər nə qoyub gedir? Getdikcə ingilisləşərək özünə özgələşən bir ölkə! Qabaqlar biz ingilisləşməni yalnız Bakıda görərdiksə, indi ingilisləşmə bütün ölkəni bürüməkdədir: ingiliscə sözlər indi 1993-dən başlayan ingilis ağalığı kimi bütün ölkəmizə yayılmaqdadır. Ölkədə qalanlar daha çox dolanışıq dözülməzliyinə dirəniş içində çabalayırkən gedənlərin böyük çoxluğu arxada qoyub gəldiyi, saldırıya uğramış ölkəsini, demək olar, bütünlüklə unudaraq özü üçün yaşamaq yolunu seçir. Ancaq nə yaxşı, gedənlərin hamısı belə deyil, doğma ölkəsi, doğma xalqıyla ideyaca ilişkilərini üzməyən, ölkəsi, xalqı üçün uzaqdan-uzağa çalışmalarda bulunanlar da var. Onlardan biri Rusiyada yaşayan Araz Gündüzdür. Araz bəy uzun illərdən bəri Rusiyada yaşasa da, dil alanında bizdəki bir çox dilçilərdən, jurnalistlərdən qat-qat artıq, qat-qat dəyərli-gərəkli işlər görür. Dilimizin arındırılıb-Türkləşdirilməsi yolunda onun gördüyü işlər (çevirmələri ilə birgə) çox dəyərlidir. Bugünlərdə yol verdiyi (Feysbuk yazısında) bir yanlışı çıxmaqla.
O yanlış budur: “Dilimizdə işlənən bir sıra sözlər keçmişin hansısa iyrəncliklərini qoruyub saxlamaqdadır. Götürək elə “yoxlama” sözünü: kiminsə işində doğru olub-olmadığını öyrənmək üçün aparılan incələməyə nədən “yoxlama” deyilsin? Belə çıxır bu incələmə ilə kimi isə “yox etmək-yoxa çıxarmaq” istəyirlər. Anadolu türkcəsində bu sözə “denetim” də, “doğrulama” da deyirlər, bizdə nə üçün “yoxlama” deyilsin? Ardı biraz da qorxuncdur. Birini yoxladılar, əksiyi çıxdı, deyir: əksiyimi “ayağıma yazdılar”. Nədir bu əksiyinin “ayağa yazılması”? Qolçomaqlıq və dərəbəylik çağlarında yalanı-yanlışı olan qulluqçuları falaqqaya salıb ayağını qançır olanədək döyməkdən yaranıb bu söz. “Əksiyimi adıma yazdırıb ödətdirdilər” deməkdənsə, “əksiyimi ayağıma yazdılar” deyilirsə, demək bu əksik çıxan malın oğurlandığını düşünürlər, yanlışdan itirildiyini deyil.
İndi işlətmədiyimiz bir “qılmaq” sözümüz var: dərin anlamlı, tutumlu bir sözdür: indi çox işlənən ərəbdən gəlmə “məşğul olmaq” deyiminin yerinə işlənmiş və dilimizin tələbincə -gil, -cil, -qıl feildüzəldici şəkilçilərinə dönüşmüşdür”…
“Keçmişin hansısa iyrəncliklərini qoruyub saxlayan söz” nə olsa yaxşıdır: doğma “yoxlama” sözümüz! Araz bəyin dillə bağlı bir çox yazısını oxuduğumdan burada şaşırıb qaldım: gerçəkdən gerçəyə bu şaşırdıcı bir yanlışdır. “Yoxlama” dilimizin çoxanlamlı sözlərindəndir. Söz kökündəki “yox” anlayışından yapışmaqla Araz bəy bu sözü bolşevizm dönəmiylə bağlayır – onun düşüncəsinə görə, bu söz bolşevizmin doğurduğu bir sözdür: bütünlüklə yanlışdır. Sözün kökündə, Araz bəyin dediyi kimi, bolşevizmə bağlı “yox etmək – yoxa çıxarmaq” anlayışı dayanmır. Araz bəyin bildirdiyinə görə, “Anadolu türkcəsində bu sözə “denetim” də, “doğrulamaq” da deyilir, bizdə nə üçün “yoxlama” deyilsin”? Nə böyük yanlış! Türkiyəlilər demiş: nədən bu ya?! Anadoluda da, Azərbaycanda da “yoxlama” sözünə elə YOXLAMA deyilir. Belə desək, burada YOXLAMA baş sözdür, “denətim”, “doğrulama” onun çalarları. Türkcə açıqlama sözlüyündə də, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə də “yoxlama” sözünün anlamı birdir. “Yoxlama” anlayışı ilə bağlı sonuncudan örnək: “Bir işin düzgün və qanuni olub-olmadığını yaxud ümumiyyətlə bir şeyin həqiqi vəziyyətini aydınlaşdırmaq üçün aparılan təhqiqat, təftiş, araşdırma”. Bundan başqa, sözlükdə “yoxlama”nın sınaq, götür-qoy etmək, gözətim (kontrol) kimi çalarları da göstərilir. Yeri gəlmişkən, qabaqlar kolxozlarda “Təftiş komisyası” deyilən bir qurum vardı. Ərəbcə “təftiş” sözünün dilimizdəki qarşılığı YOXLAMA sözüdür. Mən biləni ərəblərdə bolşevizm olmayıb. Sözlükdə “təftiş” sözünün açıqlaması belədir: “İşlərin düzgünlüyünü və qanuni olub-olmadığını yoxlamaq məqsədilə hər hansı idarə və ya vəzifəli şəxsin fəaliyyətinin təhqiq edilməsi, yoxlanması. Beləliklə, ərəbin “təftiş”, rusun “reviziya” sözünün dilimizdəki düzgün qarşılığı budur: YOXLAMA.
Yarı ərəb “məşğul olmaq” söz birləşməsinə gəlincə, burada da Araz bəy yanlışı düzəltmək yerinə əyintiyə yol verir. Ərəbin “məşğul” sözünün dilimizdə qarşılığı var: UĞRAŞMAQ.
“Qılmaq” sözünün dilimizdə işlənmə yeri başqadır. Adını çəkdiyimiz sözlükdə “qılmaq” sözünün açıqlaması belədir: “Etmək, görmək, yerinə yetirmək, əldə etmək”. Örnəklər: “Çün gəldi özünə, qıldı nalə; Yağdırdı xəzanı üzrə jalə” (Füzuli). “Vaqifin dərdini biləydi yarı; Dərdinə bir dərman qılaydı barı” (Vaqif). Bu söz Azərbaycan klassik ədəbiyatında çox işlənən sözlərdəndir.
Türkiyənin açıqlama sözlüyündə sözün açılımı belədir: 1. “Etmək, “yapmak” anlamında yardımçı fiil olaraq kullanılır. 2.(namaz için) Yerine getirmek: “Cuma namazını mesçitte kılıyor”.”Yemek pişirmiyorsa namaz kılıyordur” Y.Z.Ortaç.” İki açıqlama sözlüyündən gətirdiyimiz örnəklərdən göründüyü kimi, “qılmaq” sözü ilə “uğraşmaq” sözünün işlədilmə-qullanma yerləri başqa-başqadır. Daha aydın olsun deyə, dilimizin ustalarından olan böyük Füzulidən bir dənə də örnək: “Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim; Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni”. Başqa bir örnək: “Yarəb, bəlayi-eşqlə qıl aşina məni; Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni”. Gətirdiyimiz bütün bu örnəklərdə “uğraşmaq” sözü ilə “qılmaq” sözü arasında yalnız incə anlam çaları, birgəlik deyil, uyğunluq görürük.
Sosial şəbəkədə tez-tez qarşılaşdığımız kimi, biriləri dil qanunlarını bilmədən, daha çox özlərinin gerilikçi düşüncələrinə uyğun olaraq dilimizdəki arınma-yeniləşməyə qarşı çıxırlar. Belələri necə gerilikçi düşüncə yiyələri olduqlarını yazdıqları ərəb-fars sözləri ilə dolu dillə açıb ortaya qoyurlar. Onlar hələ öz yanlarından belə bir uydurmalarda da bulunurlar: “dünyanın heç bir ölkəsində dil islahatı aparılmır”. Bu, çox ola bilsin, bilgisizlikdən ortaya çıxan yanlışdır. Bütün qabaqcıl ölkələrdə dövlət dil politikasına ayrıca önəm verir. Bunu Avropanın başlıca ölkələri olan Almaniya, Fransa, İngiltərə, Rusiya dövlətlərinin görgüsündən görmək olar. Bu ölkələrdə dilin gəlişməsi, arı-duruluğunun qorunması, dünyada geniş yayılması üçün gərəkən nə varsa, edilir. Nə yazıqlar, Əliyevlər Azərbaycanı ilə Ərdoğan Türkiyəsində TÜRK DİLİ anlayışının özü bilərəkdən, planlı olaraq arxa plana keçirilib. Bu isə açıq-açığına ulusal dəyərlərə yad-yağı, bəlkə, daha çox saldırqan rejim görsənişidir.
Araşdırma – analizlər Əliyelərin 1993-dən, Ərdoğanın 2002-dən başlayan rejimləri, rejim politikaları arasında ortaya çox böyük uyğunluqlar, oxşarlıqlar çıxarır. Başlanğıcda “bir millət, iki dövlət” deyiminə söykənən hər iki rejim xalqı aldatma axarında gücləndikcə oxşar politikalar yürütdü, yürütməkdədir: ANTİTÜRK POLİTİKALARI! Başlanğıcda tez-tez dilə gətirilən “bir millət, iki dövlət” deyimi nə demək idi? Azərbaycanla Türkiyə bir millət (Türk milləti), iki dövlətdir. Sonralar – rejimlər güclənəndən sonra! – nə baş verdi? Ortaya bir çox baxımlardan ANTİULUSALÇI xarakterli politikalar çıxarıldı. Ərdoğan iki doğma rejimin bir politikasını, özünün dililə desək, çox NET biçimdə ortaya qoydu: “Biz milliyətçiliyi ayaqlar altına alan bir iqtidarız”. Əliyevlər uzun illər Batını böyük pullarla yanaşı, bir də “biz getsək, Azərbaycanda millətçilər hakimiyətə gələcəklər” qorxutma-uyarısı ilə ələ alıb, yola veriblər. Beləliklə də, Batının yardımı ilə Azərbaycanda da, Türkiyədə də, ölkənin başlıca, aparıcı etnosunun (Türklərin!) hüquqlarını tapdamaqla Batılı-Doğulu İRQÇİ politikalar yürüdülüb: Dil başda olmaqla Türk varlığı, Türk dəyərləri arxa plana keçirilməklə!
İndilikdə bizim böyük uğurla, böyük başarıyla öhdəsindən gələ biləcəyimiz bir iş var: dilimizi yad-yararsız sözlərdən arıdıb özünün azman Türk Dil bazası üzərində oturtmaqla, bütün Türk uluslarının söz saxlancından yararlanmaqla gəlişdirmək, gəlişdirmək, gəlişdirmək! Dildə su xarakteri var: su durğunluqdan ölüb getdiyi kimi, Dil də durğunluqdan ölüb gedər. Sular axıb çağladıqca arındığı, gözəlləşdiyi kimi, Dil də durmaz axar-baxarıyla arınar, gözəlləşər, işləkləşər! Dilimizi qoruyaq, Dilimizə yarıyaq, Dilimizdən yarınaq!!
Yer üzünün bir sıra ulusları dillərini itirməklə itib gediblər. İstər Batıda, istərsə də Doğuda milyonlarla Türk dilini itirməklə Türklüyünü itirib. Öz dilinə sayğısız yanaşmalarla özgə dilinə qucaqaçmalar milyonlarla Türkün aşınıb özünə özgələşməsiylə sonuclanıb. Bizim bu utancverici keçmişimizi bizdən yaxşı bilən Batılı, Doğulu yağılarımız bizi birinci-öncə Dilimizdən etməyə çalışıblar, çalışırlar. İslam respublikası” adını daşıyan qonşu İranda – minilliklər boyunca qanımızla-canımızla qoruyub bugünlərə gətirdiyimiz bir dövlətdə – bizim Dil varlığımız başda olmaqla ulusal varlığımız- ulusal kimliyimiz danılır. Din də, (din dövləti!) bizim Tanrıdan gəlmə hüquqlarımızı – Ulusal kumlik hüququ, dil hüququ! – danırsa, onda bizim bütünlüklə ulu, uca Türklüyümüzə, Türklük dəyərlərimizə, üstünlər üstünü Türk Törəmizə sığınmaqdan, sarılmaqdan başqa yolumuz qalmır! Yolumuz açıq olsun! Yolumuza uğur!!!