1

Rus ortamında böyümüş  Müslüm Magomayevin Türkce mahnıların sözlerini, vurğularını düzgün oxumasını görende, öz-özüme: görünür, anadangelme – Genetik çox yeteneklidir, deyerdim. İller keçdi, istemesem de, Azerbaycan Dövlet Tibb İnstitutunu bitirib, bir az doktor olduğumdan genetikadan, Mendel yasalarından, sonralar da Sosial genetikadan azacıg bilgilerim, biliyim oluşdu, bu bilimlerin ABŞ, İngiltere, Almaniya, İsrail… kimi gabagcıl ölkelerAde çox gelişdiyini öyrendim. Bakı Dövlet Universitetinin doktorantıdek Alman bilimçileri Fogelle Motulskinin Rus dilindeki üç cildlik “Genetika çeloveka” bitiyini, “Antropologiya i genogeografiya”, “Dolgojitelstvo v Azerbaydjane”, elece de başga toplulardakı bilgilerden de yararlanarag yazdığım “İnsan, tebiet ve cemiyet münasibetleri (Biososial ve felsefi aspektler)” adlı doktorlug disertasiyasında Azerbaycan Türklerinin sosial, genetik, politik, ideoloji  yaşamı ile bağlı bir sıra baxışlarımı “Ирглeрин, миллeтлeрин, халгларын биолоъи, ижтимаи, тарихи мащийeти барeдe  биликлeрин мeщдудлуьу вя нисбилийи” adlı bölümde açıgladım. Ancag bu disertasiyanın sosial-politikliyinin, ideolojisinin özelliyi, bilimselliyi menim başıma oyun açdı, bütün gücümü, olmayan var-yatırımı bitirdi.

1995-ci ilde Anayasa uyğulanandan sonra gün-günden avtoritarlaşan Azerbaycan Respublikasında toplumsal-politik bilimler, özgür düşünce sıxışdırılmağa, yox edilmeye başlandı. Disertasiyaların girişine prezidentin konu ile bağlı baxışlarından yararlanıldığının yazılmasının yasaya çevrildiyi ortamda onu 2 yol müdafie etdim, bir yol da avtoreferatı gönderilmiş, müdafie günü belirlenmiş disertasiyanın müdafiesini yasagladılar. 14 il olmayan mehkemelerin, genetik yeteneklerinden, bacarıglarından çox üstün gurumların başında durub, 19 il Türk Ulusunun oğul-gızının başında turp ekerek, sonda “çaxırsatan” olduğu bilinen akademiklerin gapısında gözlemeli oldum…

2

SSRİ döneminde Gen Coğrafiyası bilimi Rusların genetik daha çox Türkler olduğunu ortaya çıxarandan sonra yasaglandı. Bir bilgi verirem. SSRİ EA-nın bilimçilerinden Tatyana Şagurina Azerbaycanın Gazax Rayonunun Aşağı Eskipara kendinde yaşayanları antropometrik öyrenib, onları SSRİ-nin çeşidli respublikalarında yaşayan ulusların 28 antropometrik göstericisile tutuşdurarag, Eskiparalıların Türkmenlere yaxın olduğunu  yazmışdır. (Dolgojitelstvo v Azerbaydjane. M., 1989, 161-ci s.). Voronov ise antropogenetik araşdırmada Yuxarı, elece de Aşağı Eskiparalıların Kiçik Gafgazın yerli yaşayanı olduğunu göstermişdir (Antropologiya i Genogeografiya. M., 1974, 32-ci s.). Bilimçi yazır: “Eskiparalı Azerbaycanlılar güneyde yaşayan Azerbaycanlılara uyğun olub…braxikefal Ermenilerle Gürcülerden ayrılır” (Dolgojitelstvo v Azerbaydjane. 160-cı s.).

Çağdaş Azerbaycan Respublikasında genetika, gen coğrafiyası bilimlerinin olmamasıi ise acınacaglıdır! AMEA-sının başında illerle, bilimçilerin seçmediyi, YAP adlı politik gurumda baş girleyen, gereksiz akademik adlı Akif Alizadenin durduğu, bütün işler bilime, ulusun çıxarlarına, demokratik respublikaçılıg ilkelerine yox, özel çıxarların gorunmasına yönelmiş avtoritar ölkede bilim olmaz, ulusal ideologiya oluşmaz, sosial-politoloji bilimler, evrensel hügug gelişmez!

AMEA-nın prezidenti heç bir politik gurumda olmamalı, bilimden başga heç bir prezidentin garşısında eyilmemelidir!

3

Azerbaycan Türklerinin kültür tarixinde çox böyük işler görmüş Müslüm bey Magomayevle bağlı yazılanların, deyilenlerin deyerini azaltmadan onlarda bir üzdenlik olduğu da görünür. Bu, sözsüz, yazarların genetik yeteneyi, sosial-psixoloji durumu, “musigiçi”liyi, politik guruluşun demokratiklik biçimile bağlıdır.

Bu, sosial-politik araşdırmada amacım baba Müslüm Magomayevde duyduğum, çox az adamda olan yüksek erlik, erdemlik, kişilikden yazmag, bu kimliyin ona Mendel yasalarına uyğun, genetik yolla Türk soyundan, anadangelme verildiyini demekdir.

Müslüm Magomayev kimi TÜRK BAHADIRından tekce musigiçitek, üzden danışmag, söz demek, yazmag, “gün ötürmek” olmaz!

Evimde “İşıg” Yayım Evinin 1987-ci ilde, Rus dilinde buraxdığı “Muslim Magomayev. O muzukalnom iskusstve Azerbaydjana” bitiyi vardı. Bu günlerde onu çağdaş baxış, düşünce, anlayış, yurdseverlik duyğusu ile bir de oxudum. Bitiyin ulusal- ideoloji deyeri özünü ora-bura soxan, adını heç bir yardım etmediyi adamların disertasiyalarına, bilim toplularına yazdırıb yüzlerle “kandidat”, “doktor” yetişdiren, pulla disertasiya alıb bilimçi olanlardan çox yüksekde durarag, böyük iş görse de, adını “Sostavitel – Düzeldici” kimi yazmış deyerli eloğluna (elgızına) ÇOX SAĞ OL! – demek duyğumu bir az da artırdı.

Ulus – özünütanımağa, özünütanıtmağa, özünüdoğrulamağa yönelmiş biogenetik, biososial enerji, biopolitik gücdür. O, yaşamag – var olmag üçün özünü tanımalı, tanıtmalı, doğrulamalıdır! Bundan ötrü bilime dayalı, yüz illerle sürecek sosial-politik yaşam, varlıg düzeni yaradılmalıdır. Acı da olsa, biz – Azerbaycan Türkleri bu sosial-politik, evrensel yaşam düzenini yaradammadığımızı demeliyik.  Azerbaycan Türkleri bilime, evrensel hüguga, açıg, demokratik seçkiye dayanan geostrateji yaşam biçimi oluşdurmalıdırlar! Din söylencelerine gapılmagla, avtoritar, totalitar politik yöntimle dünyadakı uluslararası yaşam savaşından uğurla çıxmag, var olmag olmaz!

4

1885-ci ilde doğulub 1937-ci ilde ölmüş Müslüm Magomayev de Azerbaycan Türklerinin bu düzenin özül daşlarını goyan BÖYÜKlerindendir. Müslüm beyin oxumuş Türklerin oldugca az, Rus-ermeni-sovet-mason politik guruluşunun başkesen çağında yetkili dövlet gullugçusu, elece de bireytek çeşidli dövlet gurumlarına yazdığı mektublarını oxuyandan sonra Türk musigisinin, Türk teatrının, Türk kültürünün bu görkemli yaradıcısının, gorucusunun, yaşadıcısının ideallığından, özünü vurğuntek yağılarla savaşa atdığından etkilenmemek olmur! Müslüm Magomayevin yazdığı mektublar, elece de başga çalışmaları adamda içini delen bir gorxu duyğusu yaradır: Müslüm bey 1937-ci ilde ölmeseydi, Rus-ermeni-sovet-mason bolşefaşizminin sumbatları onu da Hüseyin Cavid, Ehmed Cavad, Mikayıl Müşfig, Seyid Hüseyin…,  ele menim babam, anamın dayısı kimi gülleleyecekdi.

Bu gün son 25 ilde Azerbaycan Respublikasında erliyini, erdemliyini, kişiliyini ne bilimsel deyeri olan, ne de el sevgisi yaraşan akademik, “xalg şairi”, “xalg yazıçısı”tek gondarma yal payına vermiş, ulusu, eli “gutsal yalanlar”la aldadan tarixcikcikler Müslüm Magomayevin Türk aydınının başını kesmeyin bir içim sutek yüngül iş olduğu günlerde Xalg Marif komisarı Mustafa Guliyeve yazdığı, redaktorun aşağıda “Tyurkskoy – azerbaydjansoy” artırdığı “O Tyurkskoy opere” “Bildirişi”ni oxuyanda,  Müslüm beyin  nece böyük Türk, dönmez yurddaş, onlarınsa HEÇ olmaları anlasınlar: “Komisar prosveşeniya tov. Kuliyev zayavlyayet, çto “Tyurkskoy operı net”. Kogda eto govoryat te, kotorıye, soznavşis v svoey nekompetentnosti v muzıke, vsyo-taki starayutsya “razbit” Tyurkskuyu operu – eto vpolne ponyatno i daje yestestvenno. No kogda eto zayavlyayet tot, kto rukovodit prosveşeniyem narodnıx mass – napraşivayetsya selıy ryad nedoumennıx voprosov.

Yesli deystvitelno Tyurkskoy operı, kak takovoy net, yesli eti “neudaçnıye kompilyasii Tyurkskix pesen” sposobnı liş udovletvoryat, – kak eto govorit tov. Kuliyev – vkusam melkix lavoçnikov i torgovşev, yesli oni niçego ne dayut proletarskim massam i sposobnı tolko razvraşat ix – poçemu na protyajenii çetıryox let so vremeni sovetizasii Azerbaydjana oni stavilic na ssene, stavilis, kak skazano vışe, ot litsa Narkomprosa, stavilic dlya raboçix i krestyan, stavilis dlya partiynıx i professionalınıx syezdov” (24-cü s.).

“V 1924 g. vokrug ocnov Tyurkskoy muzıki i putey razvitiya operı otkrıvayetsya goryaçaya diskussiya. Togdaşniy NKP Mustafa Kuliyev s penoy u rta dokazıvayet, çto vse imeyuşeesya v oblasti nasionalnoy muzıki nujno soverşenno otbrosit i selikom i polnostyu perenyat muzıku evropeysov s yeyo osnovami, formami, i t.d. Starıye Tyurkskiye operı, kak xlam, nujno sdat v arxiv ” (86-cı s.).

“… Tem ne menee nekotorıye iz nix ostayutsya zayadlım vragom vsego imevşegosya v oblasti muzıki, vragom pervıx pionerov Tyurkskoy operı (v tom çisle i moim) i starayutsya pryamo ili kosvenno vliyat na muzıkalnuyu jizn Azerbaydjana, sami v muzıke yavlyayas profanami. Provodya svoyu liniyu otritsatelnogo otnoşeniya k narodnoy muzıke i narodnım muzıkalnım instrumentam, oni utverjdali, çto ni Uzeir Gadjibekov, ni ya ne smojem sozdat operu Evropeyskogo obrazsa, obşeyevropeyskoy formı. Kritikuya naşi (Gadjibekova i moyu) operı, oni trebovali snyat ix so ssenı, osvobodit menya ot rabotı v teatre i t. d.” (86-cı s.).

5

Yağılarla sapı özümüzden olan destekçileri yolçularını dağıdıb Azerbaycan Türklerinin böyük kültür yolunu gapamag isteyirdiler: “Kto je osuşestvlyal na ssene pervıye Tyurkskiye operı? Lyudi samıx raznıx professiy, imevşiye prosto golosa i umevşiye (so srednim uspexom) pet mugamatı. Primer: 1) Medjnun – Guseyn Guli Rzayev (Sarabskiy) – kamenşik, v dalneyşem – razdatçik vodı iz gorodskoy vodorazbornoy budki. 2) Otes Medjnuna – Mirza Muxtar Mamedov – uçitel Rüssko-Tatarskoy şkolı. 3) Otes Leyli – İmran Kasımov – brat izvestnogo podryadçika. 4) Nofel – Xanafi Teregulov – uçitel i t. d.

A kto igral Leyli, mat Leyli i voobşe jenskiye roli?

Aktris ne bılo soverşenno, a jenskiye roli ispolnyalis mujçinami. Leyli igral – Axmed Agdamskiy (nastoyaşaya familiya Badalbekov), mat Leyli – igral Kyazimovskiy Maxmud.

Selıy ryad artistov vıstupali v dalneyşem v jenskix rolyax: Gadjibababekov Guseyn Aga (zasl. art.), Bagirov N. T. (zasl. art.), Mamedov Nur Mamed, Zulalov Ali, Guseynov Xalil, Şarifov Gadjibaba, Mamedov Mirza Muxtar” (47-ci s.).

Bu gün Azerbaycan Türklerini yeniden Arab-sion işbirlikçilerinin Orta çağ geriçiliyine çekib, “müselman geyimi” adı altında Türk xatunlarına Arabın gara çadrasını geydirmeye çalışanlarla onları destekleyenler kim olur-olsun, Azerbaycan Türkünün getmek istediyi çağdaş demokratik respublikaçılıg yolundan çekilsin! Azerbaycan Türkünün anası Ayişe, Fatimeyi-zehra yox, Burla xatun, atası Oğuz xandır, Bayandır xandır!

6

Müslüm beyden çağdaş Azerbaycan Respublikasını çalıb-çapanlara, elbilmez, ulustanımazlara, yurduna vurğuncasına heç ne ummadan gullug eden yurddaşları çeşidli yollarla işden çıxaranlara yanıt: “Demagogiya nekorıx otvetstvennıx tovarişey, govoryaşix priblizitelno: “ya v muzıke niçego ne ponimayu, a Gadjibekov znayet ne bolşe menya, sledovatelno on ne mojet napisat operı” doljna bıt prekraşena. Aktyorskiy sostav naş ne imeyet dostatoçnoy kvalifikasii. No NKP doljen ne tolko ne govorit “ne xoçeş – uxodi”, a podderjivat ix lyubov k sene i teatru i prinyat vse merı k ix kvalifikasii” (26-cı s.).

“Tyurki narod vesma muzıkalınıy i vovleçeniye yego v Bolşoy Teatr predstablyayet dvoyakuyu vıgodu: vo pervıx podvergaya yego vliyaniyu prekrasno razrabotannıy Evropeyskimi kompozitorami muzıkalnoy mıslı, teatr budet sposobstvovat yego dalneyşemu muzıkalnomu razvitiyu, a vo vtorıx priuçiv Tyurok k opernomu teatru, posledniy uveliçit pritok sredstv i usilit, sledovatelno, svoyu materialnuyu bazu” (22-ci s.).

Acı da olsa, çağdaş Azerbaycan Respulikasında da Türk Ulusunun bilim, kültür, dil gurumları basdan-başa Türk düşüncesine yad, genetik bacarıgsızların elindedir. Onlar faktik olarag Azerbaycan Respublikasını, Türk Ulusunu gelişmesinin, çağdaşlaşmasının garşısını alırlar.  Var olmag, yaşamag isteyen ulus bütün dövlet gurumları seçkili olan sosial-politik düzen yaratmalıdır! Bu anlamda Müslüm beyin başga bir marif komisarı Museyib Şahbazova yazdığı “Oxu tar”ı: “Mnogo bılo sporov vokrug tara. Nujno tvyordo priznat, çto etot instrument, blagodarya svoyemu izumitelno krasivomu zvuku, mojet i doljen bıt i v dalneyşem ispolzovayem ne tolko kak solnıy, no i kak orkestrovıy instrument”. (37-ci s.). “2. Tar soxronyayetsya i igrayet po notam, yavlyayetsya i solnım i orkestrovım instrumentom. Po moyemu mneniyu, kotorıy ya vıskazıval ne raz, tar obladaya velikolepnım tembrom, mojet zanyat (osobenno pri uslovii nekotoroy yego rekonstruksii), proçnoye mesto voobşe v simfoniçeskom orkestre” (78-ci s.).

Politik Müslüm Magomayevin Azerbaycan Türklerinin adını deyişib ulusal düşüncesini dolaşdıran politiklere,  politikanlara yanıtı: “Poyavleniye pervoy Tyurkskoy operı “Leyli i Medjnun” proşlo ne oçen zametno v to vremya, ibo Azerbaydjan predstavlyal iz sebya sarskuyu koloniyu, a Azerbaydjanskiye Tyurki nazıvalis prosto “tatarami” ili “inorodsami” “Tyurki ne imeli vozmojnosti (yuridiçeskoy) obespeçit razvitiye operı i sozdat dlya etogo sootvetstvuyuşiye usloviya”  (48-ci s).

Müslüm bey Magomayevin Mirze Feteli Axundov adına Böyük Dövlet Teatrını yoxlayan Komisiyaya yazdığı yanıt, Türk Ulusunun adını deyişdirenlerin, deyişdirmeye ses vermiş dilçilerin, tarixcikciklerin altında galacağı daşdır-gayadır: “Eto moy vzglyad na Tyurkskuyu operu, na puti yeyo razvitiya i mrtodı yeyo progresa. Ot etix svoix ubejdeniy ya ni na şag ne otstupayu i otstupat ne sobirayus. Eto je bılo mnoy podano v proşlom godu NKP Museibu Şaxbazovu” (51-ci s.).

Böyük eloğlunun Türk Ulusunun kültürüne aşağılayıcı gözle baxanlara yanıtı: “Nujno bit naivnım (yesli ne glupsom), çtobı dumat, çto Tyurkskiy narod svoyu muzıkalnuyu kulturu budet stroit liş na repertuare orkestra vostoçnıx instrumentov. Nasionalnaya po forme i proletarskaya po soderjaniyu” Tyurkskaya muzıka doljna zvuçat çerez simfoniçeskiy orkestr, yavlyayuşiysya rezultatom mirovoy kulturı.” (62-ci s.).

Başlanğıcda özleri not bele bilmeseler de, oxumuş, oxudulmuş, gelişmiş musigiçilerin, xatun oxuyanların olmadığı çağda 3-5 “orta” muğam oxuyanla Üzeyir Hacıbeyliden sonra ikinci bahadır olan Müslüm Magomayevle ardıcılları da Azerbaycan Türkleri üçün yoxdan bir bayrag galdırıb, gutlu bir ideal Azerbaycan Respublikası guran BAHADIRlartek yoxdan dünya çapimda, böyük bir musigi kültürü yaratdılar. Sayğılarla anırıg!

7

Müslüm bey Magomayevin Azerbaycan Opera Teatrının direktoru Arustamova dediyi: “V zaklyuçeniye ya obratil vnimaniye t. Arustamova i na to, çto postanovka tansev v opere takje yavlyayetsya zadaçey oçen slojnoy i podças nerazreşyonnoy dlya tex, kto ne znayet Azerbaydjanskix tansev, – ibo tolkavaniye naşix tansev pod uglom traktovki “vostoka” voobşe evropeyskimi baletmeysterami sozdayot deystvitelno vampuku” (102-ci s.) sözleri onun Azerbaycan Türklerinin  kültürünü oğurlamağa çalışan yadlarla çarpışdığını  gösterir. Onun Türk oyun havalarına bu düzgün yanaşması Rus-ermeni-sovet-mason döneminde Nizami Gencevinin, Xaganinin, Nesiminin, Füzulinin… şekillerini Arab geyiminde  çekenlerin nece yanıldıglarını gösterir. Nizami Gencevinin başına Arabın çadrasını geydirmek yox,  deri papag – Türk papağı goymag gerekdi, o biri geyimleri de elece.

Bu anlamda Müslüm Magomayevin Rusca “Azerbaycan” gezetinin 8 fevral 1919-cu il, 29-cu sayındakı “Arşin mal alan na Armyanskom yazıke” (Arşın mal alan Ermeni dilinde) adlı “Vmesto resenzii” (Resenziya yerine) alt başlıglı yazısı ile bağlı bir sıra gaynagları tutuşdurdum. Müslüm beyin Ermenilerin Üzeyir Hacıbeyliye, ulusuna-eline sayğısızca oynadıgları operettası ile bağlı illerle gözledikleri, özledikleri Azerbaycan Demokratik Respublikasının hügug gücüne güvenerek yazdığı yazısındakı “Bir tanınmış Ermeninin mene “Arşın mal alanın Türkiyede çoxdan oynanan eski Ermeni (?!) pyesi olduğunu doğrulamağa çalışmasını da yadıma saldım” sözleri Azerbaycan Türklerinin ulusal ideologu Mehemmed Emin Resulzadenin yeniden işleyib çap etdirdiyim “Gafgaz Türkleri” bitiyindeki “İstanbulda tanınmış bir Ermeni doktoru bu eserin Ermeniceden Türkceye çevirme olduğunu kesinlikle deyirdi”  sözlerini de menim yadıma saldı… (Bax: Mehemmed Emin Resulzade. Gafgaz Türkleri. B., 2012, 50-ci s.).

8

Ermenilerin ulusal huyuna çevrilmiş bu davranışa sosial psixoz deyilse de, o, sosial psixozu aşıb politik psixoza –  “Ermeni xesteliyi”tek – gayıdan psixoza çevrilmişdir. Bu yaşam biçimi Ermenilerin bu sürede, daha çox da “doistoriçeskiye vremena – tarixöncesi çağlar” söylencelerile doldurulmuş “tarix”inde “uğur”tek görünse de, öteridir, yanlışdır. Ermeniler bunu anlamalı, yanlış yoldan çekilmelidirler!

İller boyu az gala biogenetik çalar gazanmış Ermeni psixozunu Rusiya İmperiyasının Rus Ulusunu da pis güne salan, Ermenileri geopolitik çıxarları yolunda gumara goymuş yanlış politikası yaratmışdır. Rusiya İmperiyası politikasını desteklemek amacı ile 18-ci yüzilin 20-ci illerinden Gafgaza, daha çox da Azerbaycana köçürdüyü Ermeniler bölgede töredilen bütün ağrı-acıların, savaşların, soygırımların ikinci sorumlusuna çevrilmiş, bilinen tarix boyu Gafgazın yiyeleri olmuş, ana yurdlarında gelişmiş, çağdaş demokratik geopolitik bölge, kültür birliyi yaradıb özgürce, barışla yaşamag isteyen Azerbaycan Türklerinin, Gürcülerin, Gafgaz Ellerinin yaşamını pozurlar!

9

Ermeniler tarix boyu Türklerin, Ereblerin, Farsların, Rusların …içinde ulusal azlıgtek yaşamış, 1918-ci il mayın 28-dek dünyanın heç bir yerinde dövlet gurub yaşamamış, hansısa bir bölgede dünya çapında kültür yaratmamışlar! Yaşadığı yerlerde daha çox Doğu kültürünün etkisinde olub ondan yararlanan  Ermeniler düşüncelerindeki “yalançı böyüklük”e aldanarag, çeşidli yollarla Azerbaycan Türklerinin kültür deyerlerini oğurlayıb adlarına çıxmağa çalışmışlar. Sayat Novadan, onlarca başga Ermeni aşığından tutmuş, XX yüzildeki en tanınmış Ermeni besteçilerinden olan Aram Xaçaturyanadek Azerbaycan Türklerinin dilinden, musigisinden yararlanmışlar…

Müslüm Magomayevin Rusca “Azerbaydjan” gezetindeki yazısı ile bağlı Gulam Memmedlinin “Üzeyir Hacıbeyov (1885-1948). Heyat ve yaradıcılığının salnamesi”. B., 1984, toplusunda bilgi olub-olmadığına baxdım. Bitikdeki “Redaktordan” açıglamasındakı “… Dövri metbuatda (ekseren ingilabdan evvel derc olunmuş) bir sıra yazılarda Üzeyir Hacıbeyova istinad olunan gizli imzalara ehtiyatla yanaşılmış, onların geti şübhe doğuranlarından imtina edilmiş, etrafında mübahise aparılmağa layig olanlara mehdud migyasda yol verilmişdir” sözlerini de göze alarag, bir sıra şeyleri araşdırdım. “Üzeyir Hacıbeyov…” toplusunda gezetin adı “Azerbaycan”, “Azerbaydjan” kimi iki sayag yazılsa da, nedense bu yazıda Rusca yox, Türkce “Azerbaycan” yazılmışdır. 1919-cu il fevralın 8-de Türkce “Azerbaycan” gezeti çıxmayıb, o biri saylarda da bu yazı yoxdur! Yazının “Bunlar eseri tehgir etmek derecesine çatdırılmışdır” sözlerinden sonra üç nögte goyularag, bir parçası buraxılmışdır.

Rusca “Azerbaydjan” gezetindeki yazı bir yerde yazılmış Müslimbek adı ile bitir. “Üzeyir Hacıbeyov…” bitiyindeki yazının sonunda ise Türkce Müslümbeyden sonra Rusca “Azerbaydjan”dakı yazıdan bir düşünceni SÖZARDI deyilecek “Artırma”da vermişler: “Nehayet bunlara son goymag lazımdır. Eyer birisi bu eserin tercümesini oynamag isteyirse, o, eserin müellifini göstermeye mecburdur. Rejissor guruluşu deyişe biler, lakin aktyorların tip yaratmag evezine sehnede telxeklik etmesine yol verile billmez…”.

10

Rusca “Azerbaydjan”da Gulam Memmedlinin bitiyindeki ikinci Müslümbey sözardısı yoxdur! Yazıda “pravitelstvennom teatre” “dövlet teatrı”dek, pyes operetta kimi çevrilmişdir. Orada milli yox, tradisiya sözü vardır: “Dumayu, çto pora bı polojit kones vsem izdevatelstvam i nad pyesoy i nad temi tradisiyami, kotorıye vıvodyatsya v pyese”. Rus dilindeki tradisiya sözü Türkce gelenek demekdir. Çevirici tradisiyanın yerine anlamca uzag, milli Arab sözünü işletmişdir.

Çevirmede ayrıcdakı Mailov sözü buraxılmış, tanınmış operetta yerine tanınmış bestekar yazılmış, Arşın mal alanın önüne populyar artırılarag, motiv sözü muğam kimi çevrilmişdir. Yazıda mahnılar sözü de yoxdur. Bunları göze alarag, araşdırmanı daha da dolğunlaşdırmag amacı ile, Azerbaycan, Üzeyir bey Hacıbeyli, Müslüm bey Magomayev garşısında böyük sorumlulugla Müslüm bey Magomayevin Rusca “Azerbaydjan” gezetinin 8 fevral 1919-cu il, 29-cu sayındakı yazısını da bu araşdırmaya gatıram.

Azerbaycan Respublikasının yüz illiyine kiçik ermağan olsun!

“Ermeni artistleri fevralın 4-de, Ağalıg teatrında (Mailov) Müselman besteçisi Ü. b. Hacıbeyovun tanınmış “Arşın mal alan” operettasını oynadılar. Pyesin nece oynandığını yazarın bilib-bilmediyini bilmirem, ancag pyesi, ondakı gelenekleri bu aşağılamanın aradan galdırılmasının çağının çatdığını düşünürem.

Birincisi, üçüncü aktda orijinaldan bir hava bele yoxdur, ikisi çalınsa da, çox deyişdirilmişdir, galanları özbaşına alınmışdır. Mence bu, yolverilmezdir!

Artistler niye orijinaldakı kimi oynamırlar, sualıma onlar pyesi başdan beri bele oynayıblar, deyişemmirler – dediler (?!). Bunun nece tutarlı, inandırıcı olduğunu bilmirem, ancag o, bir göstericidir!

Rejissorlar rolların oynanmasında pyesi de, onun ideyasını da alt-üst eden oyunbazlığa yol vermişler. Baxag: gullugçu Veli Sultan beyin bezekli otağına ilk girişinde bulaşıg ayaggabılarını çıxarıb kürsünün üstüne goyur.

– Bu, ne demekdir?

• Onun Soltan beyin dizlerini gucması ne demekdir?
• Asyanın sonuncu, üzüntülü mahnını oxuyanda oynaması ne demekdir?

Axı bunlar yanlışlıglar deyildir, elesalmadır!

Bir tanınmış Ermeninin mene “Arşın mal alan”ın Türkiyede çoxdan oynanan eski Ermeni (?!) pyesi olduğunu doğrulamağa çalışmasını da yadıma saldım.

Üzeyir Hacıbeyovun eserlerinden bütün gramofon gazancları yadıma saldım…

Bunlara son goymag gerekdir? Kimse çevrilmiş pyes oynayırsa, onu olduğu kimi oynamalıdır!

Rejissor guruluşu güclendire biler, ancag o, artistlerin düzgün tipler, yaratmalarını gözlemelidir, oyunbazlığa ise yer olmamalıdır!”.

11

Azerbaycan Türkleri en azı Nizami Gencevi çağından ayrı-ayrı ulusların Türkü yox etmek üçün geopolitik savaşda olduğunu anlamalı, özünü gorumalı, dünya uluslarına tanıtmalı, doğrulatmalıdır. Filologiya elmleri doktoru Mübariz Alizade çağın geleneklerine uyğun olarag Fars dilinde yazmış Nizami Gencevinin türklüyü, Türk dilile bağlı araşdırmasında yazir: “Sonra Seid Nefisinin haggında danışdığım kitabını 60-cı ilde onun avtografı ile aldım. Orada gördüm: bu görkemli İran alimi men getirdiyim misalları oxumuş, ancag nece oxumuşdur?! Seyid Nefisi kitabında Axsitan şahın Nizamiye gönderdiyi mektubu bütünlükle kitabın 96-98-ci sehifelerine köçürmüşdür. Lakin o, tekce “Türkce bizim vefamızın sifeti deyil, türkceyane söz bize layig deyil” menasını veren beyti ixtisar etmişdir”.

Bele oğurluglarla savaşmış Müslüm Magomayev yanlışa yol vermiş yüksek dövlet yetkililerine düzgün yol gösterir: “Tolko putyom zdorovoy samokritiki, putyom podnyatiya kvalifikasii rabotnikov, putyom sozdaniya normalnıx usloviy dlya progresa – mojno podnyat teatr.” .

Çağdaş Azerbaycan Respublikasının da demokratik respublikaçılıgdan başga yolu yoxdur!

Müslüm Magomayevin sosial-psixolojisinin öyrenilmesi onun 1916-ci ilde, I Dünya Savaşının ideolojileri öne çıxardığı çağda “Şah İsmayıl” operasını da Azerbaycan Türklerinin ulusal düşüncesini yaymag, yaşatmag, tarixini yazmag amacı ile yazdığını deyir.

Müslüm bey Magomayevin nece arı-duru, yanımcıl insan olduğunu 1916-cı il iyunun 23-de Borjomiden Hüseyngulu Sarabskiye mektubundakı Sankt-Peterburgda kanservatoriyada oxuyan Üzeyir beyle bağlı yazdığı ola biler: “Tı vıslal Uzeiru skolko nibud?? Esli net, to, pojaluysta postaraysya yemu vıslat – xot skolko nibud. Nemedlenno otveçay, çto sdelayeş!… Pojaluysta, Guseyn Guli, tı uje sam kak-nibud vışli Uzeiru”. (121-ci s.).

XX yüzilde Azerbaycan Türklerinin kültürünü  yaradan, kültür gurumlarını oluşduran en böyük Türk bahadırlarından biri – Müslüm bey Magomayev özünü Azerbaycan yolunda gurban vermişdir: “V nastoyaşee vremya ya rabotayu nad novoy Tyurkskoy operoy” deyib, xestelikden sağalmaga getdiyi Kislovodskda galdığı evin yiyesinin sözleri bunu doğrulayır: “T. Magomayev! Tak rabotat nelzya: parovoz sdelan iz stali i to otdıxayet, a vı v posledniye dni rabotayete poçti sutkami naprolyot!” . (81-ci s.).

“Not belgelerine göre” Müslüm Magomayev 300-dek El Havasını nota almış, onlardan  5-i – Gözelim sensen, Gel-gel, Dağıstan dağ yeridir, Bağçadan gelen ses, Galalıyam 1927-ci ilde, Müslüm beyin redaktorluğunda çıxan “Azerbaycan Türk El Havaları” toplusunda, 104-ü ise “Azerbaycan El Yaradıcılığı” toplusunda cap olunmuşdur.

Azerbaycanı, Azerbaycan Türklerini, bütün Azerbaycanlıları, Gagazı sevenlere, ondan ötrü vurğuncasına çalışanlara sayğılar, sevgilerle!

    YADİGAR TÜRKEL

felsefe elmleri doktoru

                            21 noyabr 2018-ci il

                           16 noyabr 2019-cu il