Receb Albayrağın “Türklerin İranı – Yaxın Gelecek” (B., 2016) bitiyinde başda Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasının seçilmemiş prezidenti Ramiz Mehdiyev, İsa Hebibbeyli… olmagla, Tarix, Edebiyat, Dilçilik, Folklor, Etnografiya, Elyazmalar, Corafiya, Felsefe, Hügug, Gafgazşünaslıg, Ekonomika, Memarlıg… institutlarının on illerle başgirleyen, seçilmemiş, bacarıgsız başçılarına keskin YANIT verilmişdir: heçsiniz!
SSRİ-de Rus çarizmin “Velikoros ideologiyası” yeridildiyinden, Güney Azerbaycan bir yana, Guzey Azerbaycanın da gerçek tarixi, etnografisile başlı demek olar, doğru heç ne bilmirdik. Sovetin örtülü “BOLŞEFAŞİZM” olduğunu anlamağa başlasag da, başçılarımızın çoxu Mirze Celilin “Danabaş kendi”nden “çıxarıldıgından”  Güney Aaerbaycandakı soydaşlarımızın tarixini, kültürünü – yaşamını bilimsel öyrenecek bilimçiler yetişdirilmeyib, bu yönde demek olar, heç bir böyük Açı işi görülmediyinin acısını çekirik. Bir olmuşu deyim. 1994-ci ilde, Bilesuvar adlı tarixi, etnografik bitiyi yazarken, Güneydeki Bilesuvara, olarsa, İran İslam Respublikasının başga uyğun yerlerine getmek üçün İran Elçiliyine dilekçe verdim. Bir neçe ay get-gelden, zengden, “Ağa dilekçenize baxılır, size bildirilecekdir” – aldatmacasından bezenden sonra isteyimden çekildim…

Receb Albayrağın bitiyinin bir bölümü “İranda Türkcenin Macerası” adlanır. Receb bey, özü macera yazıbmı? – bilmirem. Ramiz beyin yayımladığında maceradır. Macera Arab sözüdür, Türkce olay demekdir. Ancag burada sözün daha tutumlu garşılığı OYUNdur: “İRANDA TÜRK DİLİ OYUNU!”.

Tarixde neçe-neçe böyük Açılar  gurmuş, böyük kültür yaratmış Azerbaycan Türklerini aşağılamag İRGÇİLİKDİR, GERİDÜŞÜNCELİYİN, FAŞİSTLİYİN göstericisidir.  Receb Albayrag bu bölümde Azerbaycan Respublikası bilimçilerinin, oxumuşlarının – aydınlarının ordan-burdan bildiklerinden çox-çox bilgini sıralamışdır. Onun çeşidli bilimsel gaynaglardan köçürdüyü bir sıra alıntını sayğılı oxuculara çatdırıram: “Turanlılar tarixin bütün dönemlerinde İranda olmuşlar. Türkler İranda, Azerbaycanda gelme deyil, buranın yerli ulusudur. Arilerin İrana sonradan geldiklerini tarix bilgileri döğrulayır, artıg Aryaistler de bunu gebul edirler.

…Türkler İrana İslamdan sonra hakim olmuşdur tezisi de gücünü itirmişdir. İslam öncesi de, İsadan önce de Turanlılar Azerbaycanda, İranda hakimiyetler gurmuşlar cümlesi doğrulanmışdır. …M.ö. 9-cu yüzilde İran yaylasına gelen ecmer derili 10 Arya tayfası… Azerbaycan topraglarında yüksek bir kültür gurmuş manna-medlere yağı olmuş, onların alın terile yaratdığı kültürün üzerine oturmuşlar. Bu ifşanı Firdövsinin Şahnamesinde de görmekdeyik.

…İran sarayında bütün çağlarda resmi dil  Türk dili olmuş, Türkcenin saraydakı üstünlüyü 1925-ci iledek sürmüşdür. Pehlevilerin iş başına gelmesinden sonra Türk diline garşı yağılıg sergilenmeye başlanmış, Türk dili bütünlükle yasaglanmışdır. Farsca 1930-çu ilde ölkenin tek resmi dili olarag gebul edilmiş, başga Ellerin danışdışı diller yasaglanmışdır.

…İranda min il süren Türk hakimiyeti döneminde… sözlerle yanaşı minlerce Türk deyimi, atalar sözü… Farscaya… keçmişdir. Farscada Türk sözlerinin sayı 3000-den çoxdur.

… Selcuglu Sultanı Sencer Farsca bilmirdi. Senetçi şexsiyetile tanınan Nesreddin şah Gacar Farscanı ders alarag öyrenmişdir. Türkce, Farsca goşugları vardır. Sarayda işleyenlerin hamısı Türkce danışırdı. Gerek duyulduğunda Aştiyanlı, Kaşanlı, Mehallatlı, Natanzlı… saray işçileri  şahın emrlerini, buyuruglarını Farscaya çevirirdiler. Tarix gaynagları bunların örneklerile doludur. Türkce danışma geleneyi Gacar seltenetinin sonunadek, Pehlevi ailesi döneminde de sürmüşdür. Mehemmed Rza Pehlevinin anası Melike ana (valide sultan) Tacül-Mülk Mirpenc Teymurxani Ayrumlu Makui Azerbaycanın tanınmış ailelerindendir. Ahmed Rza xanın … son iki arvadı şahzade Turanla şahzade İsmet xanımların Gacar xanedanından olmasına göre Pehlevi sarayında Türkce danışılması uzun iller sürmüşdür.

… Xalid Laziboğlu 1980-ci il may-avgust tarixli, 211-214 saylı “Türk Kültürü” dergisinin 195-203-cü sehifelerindeki “İranda ne geder Türk vardır, haralarda yaşayırlar” başlıglı yazsında aşağıdakı bilgini verir: “Gacarlar zamanında İranda Fars diline ve İranın eski dövrlerine dayandırılan bir “Fars milletçiliyi” başlamışdı. Bu cereyanların “elinde galan” Müzeffereddin şah, 1900-cu ilde, oçağadek Azerbaycan mekteblerinde oxudulan Türkceni ilk defe yasagladı. Ancag şah hemin il Avropaya gederken gonag olduğu İstanbul Ulduz sarayında Sultan Abdulhamidin acıglanmasına göre Tehrana çekdiyi bir telegrafla bu yasağı ortadan galdırdı.”

…Özellikle Sefevi xanedanı döneminde Türk dili aristokratiya diliydi. Sarayın tanınmış adamları, mülki, ordu gullugçuların demek olar hamısı, en önemlisi, Sefevi Ordusu Türkmenlerden (Azerbaycan Türkleri) oluşurdu. Tebriz, Gezvin, İsfahan saraylarında, ordu birliklerinde Türk dili işlenirdi. Gacar döneminde de sultan sarayında resmi dil Türk diliydi, eyan-eşref Türkce danışırdı. Türkmen elleri her zaman İran ordusunda hakim ünsür olmuşdur. Buna göre de İran Ordusunda işledilen ordu terminleri de Türk dilindeydi.

…Tarixi-Gerdizi “Zeynül-axbar”da Sasani şahı Bahram Gurun (420-440) Pehlevice danışmasına baxmayarag, onun meclisinde Türkcenin de danışıldığı geyd edilmişdir. Şah İsmayılın Türk dilinde danışdığı, yazdığını her kes bilir. Ahmad şah Gacarın Kazak gorucularının komandiri, Azerbaycan beylerbeyliyinin başçısı, ordubaşı…. şaha raportlarını Türk dilinde verirdi.

Türk dili uzun iller İranın diplomatik dili olmuşdur. Özellikle Sefevi şahları döneminde Avropalılarla diplomatik görüşlerde Türkce danışılmışdır. Arxivlerde bunların çoxlu örnekleri vardır. Şah İsmayılın “Xatai” adı ile yazdığı goşugları ile diplomatik mektubları bunun en gözel örnekleridir.

…I Şah Tehmasibin yazışmaları, I Şah Sefinin Macarıstan, elece de Xorvat kralı II Ferdinanda, Hüseyn Şah Sefevinin Sakson knyazına, Polşa kralına gönderdiyi diplomatik mektublar Türk dilindedir. Bu, Tebriz, Gezvin, İsfahan sarayları üçün de keçerlidir.

Türk dilinin işlenmesi bunlarla da sınırlı deyildir. O, buyuruglarda, diplomatik yazışmalarda, mektublarda, dilekçelerde de işlenmişdir. Dövlet belgelerinde Türkce geniş yer almışdır. Pul, damğa, tuğra, tevgiat-ferman ve başga belgelerde Türk dilile yanaşı Farsca, Arabca, Uyğur Türkcesi, Çince, Runi Göytürk yazısı da işledilmişdir.

Türk-Moğol sülalesi dönemindeki paralarda “Gutlug bolsun” deyimi yazılıdır. Çingiz xanın sikkelerinde “Kaanül Adil, Çingiz xanın yarlığı” sözleri yazılıb. Nadir şahın deve derisinden olan pullarına “Posti-şütür, hökmi-Nadir, deme götür” sözleri yazılmışdır.

Şah İsmayılın başında Sözümüz yazılan fermanları ile II Şah Abbas Sefevinin Şirvan beylerbeyi Meniçöhr xana gönderdiyi Amanname – güven suarıcı da Türk dilindedir. Şah Abbasın Hindistan elçisi Musa bey, İranın Fransa elçisi Rza bey (1917) Türk dilinden başga dil bilmirdiler.

İranın xarici ölkelerle bağladığı anlaşmalar da Türk dilinde yazılmışdır. 17 may 1639-cu ilde Osmanlılarla bağlanan Gesri-Şirin anlaşması, ayrıca Feteli şahın Rusların Gafgazda irelilemesinin önüne keçmek isteyile Napoleonla 4 may 1807-ci il (25 sefer 1222) tarixinde golladığı Finkenşteyn Anlaşması da Türkcedir. Mehman Baharlı Finkeşteyn Anlaşmasının Türkce metnini belge olarag çap etmişdir (8 fevral 2011).

…Nadir şahın Muğanda topladığı Gurultaydakı çıxışı Türk dilindeydi. İragın Necef şeherindeki Hz. Alinin megberesindeki eyvanın üstüne goyulmuş kitabedeki Türkce menzume Nadir şah Afşarın isteyile yazılmışdır. Xorasanın Deregez şeherinde Nadir şah Afşarın atasının mülkü olan Gelati-Nadiride – Dereyi-Nadiride Argun şah Derbendlinin girişindeki blok daş üzerine gazıtdığı kitabe de Türk dilindedir.

…”Terki-Türkiyet, terki-Türkan” olan Seyid Ahmed Kesrevi Tebrizi daxil olmagla Aryanistlerin dillerinden düşürmedikleri bir “zebani azeri-azeri dili-azerbaycanca” oyunu vardır. Azerbaycan Türklerinin dili sorununu işleyen, Türke, Türk diline garşı çıxan her yazar onun küncünden-bucağından tutub bir şekilde çekişdirir, bununla bağlı bir şeyler demeye özünü borclu sayır. Bezileri görüşlerini söyüşedek götüre bilirler.

… Aryanistler ne düşünür, ne söyleyirler? Bir az bunu araşdırag: “Ari köklü Azerbaycan xalgı gedim dövrde İran menşeli bir dil danışmagda idi. Biz bu dile zebani-azeri deyirik. Bu dil bugünkü Azerbaycan dili kimi çeşidli ağızlardan oluşurdu. Dilçilerin dediyine göre, bu dil Parsice ve ya Pehlevice idi. Bu dilde Humam Tebrizinin gezelleri vardır. Zebani-azeride bezi özel istilahlar, deyimler de vardır.

Türk dili Azerbaycana Sefevi xanedanı döneminde geldi. Bu xanedan onu resmi dil etdi. Belece, Ari kökenli bir dil olan zebani-azeri, yeni azerbaycanca ortadan galdırıldı. Bugünkü Azerbaycan dilinde zebani-azeri – azerbaycanca ve Farsca çoxlu sözle rastlaşmag olur. Azerbaycan dilindeki ekinçilik ve coğrafiya ile bağlı terminlerin yüzde 70-i Farsca, galan yüzde 30-u Türkcedir. Azerbayacan dili gerçekde Türkce, Zebani-azeri, Farsca ve Arabcadan yaranmış garmagarışıg bir dildir, dil özelliyi bele yoxdur. Günümüzdeki yeni Azerbaycan dili de Türkce deyildir. Azerbaycanın bir çox bölgesinde herzeni, keringani, tati-tatca kimi gedim Azeri dilinin lehceleri danışılır. Azerbaycanda danışılan dile Türkce demek yanlışdır. Bir ad vermek gerekirse, azerbaycanca en uyğun ad olacagdır”.

Demeli, 1995-ci ilde Heyder Aliyev başga işi-gücü yoxmuş kimi, tez-telesik Azerbaycan Respublikasının dövlet dilinin Türk adını  toplumun bütün gatlarında geniş çekişmeden, elaltılarının bir neçe GÖSTERGE toplantısından sonra deyişıb Azerbaycan dili adı ile Anayasaya saldıranda onu SSRİde yüksek Açı görevlerine yükseltmiş Velikoroslarla, 1993-cü ilde  Azerbaycan Respublikasında Prezidentliye gelmesine yardım etmiş   İrandakı  Panaryanistlerin başçısı Refsencaninin tapşırığını yerine yetirirmiş!…

Ne deyesen, çox açınacaglıdır!

…Bir ulusa, onun diline bu sayag pis, irgçi gözlük taxarag baxmag toplumdakı psixoloji, ruh sıxıntısının göstericisidir. Son min illik sürede Türkler istemeseydiler, Fars dili gelib bu çağa çata bilerdimi? Bu sualın yanıtı iki böyük ulus arasındakı xoşgörünün de özül daşı olmalıdır.

…İranda yaşayan Türk oxumuşları, aydınları bele deyirler: “Bizim Fars elile alıb vere bilmediyimiz heç bir şey yoxdur. Biz ancag tarixen, hügugen haggımızı isteyirik. Çünki bu dövleti biz gurdug. Haggımızı bize Farslar verecek de deyildir. Farslar İran Türklerinin yarısınayaxın bir etnik grupdur”.

…İran Türkleri dillerine, kültürlerine yiye durmag üçün Türk Dövlet ve Topluluglarında olduğu kimi Ortag Türk Elifbasına haçagsa  keçecekler. Ortag Türk Elifbasına keçenden sonra ortada ne sübut edilmemiş “zebani-azeri-azerbaycanca” teorisi, ne de asimilyasiya sorunu galacag, problem öz-özüne çözülecekdir.

Gacarları İngilis-Rus desteyile taxtdan uzaglaşdıran Pehlevi ailesinin tarixi Azerbaycana, Güney Batı Türkmenistana, Gaşgaylara, Türk diline olan ağlasığmaz kinle yağılığın da tarixidir!

Türk bilgini Receb Albayrağın böyük bitiyinin çox anlamlı böyük bir bölümünden alınmış, Azerbaycan Respublikasında çox az bilinen bu alıntılar Panaryanistlerle Velikorosların uydurmalarının heç olduğunu gösterir!

8 may 2020-ci il