1

         Bu, bilimsel-publisistik yazını neçe aydır beynimden keçirir, faktları köçürür, garşılaşdırır, ancag Azerbaycan Respublikasındakı sosial-politik garışıglıgdan, özümün menevi-psixoloji düşkünlüyümden yazammırdım. Yazı Azerbaycan Respublikasının özlerini Türk Ulusunun üstünde, beyler beyi, xanlar xanı, xaganlar xaganı, şahlar şahı – sorumsuz ağa gören, AMEA-da, universiretlerde yenice öyrenilmesine, yayılmasına başlanmış Sosiologiya, Politologiya bilimlerini yox etmiş yöneticilere düzgün davranış, anlamlı politik danışıg öyretmek isteyile yazılmışdır. Onlar bilimçilerin öyredici bitiklerini, Sosial Basındakı yazılarını oxumasalar da, yazılar toplumun sosial-politik, axlag düşünceni az da olsa etkileyir.

2

Politikin dili, ya da politik dil nece olmalıdır? Bu dil bilimden, sosial-politik faktlardan oluşmalı, yüksek evrensel hüguga, ulusal axlaga dayanıb, sayğı, gözellik, güvenlik  yaymalıdır. Yaranışdan insanların bilinci yüzde 99,99 birdir. Galan 0,01 daha yüksek düşünce – politika üçündür.

Avgustun 25-de, seher saat 9-da Azerbaycan Radiosu ile Azerbaycan Respublikası prezidentinin Bilesuvar, Saatlı… İcra hakimiyetlerine (AMEA-nın akademik-dilçibaşıları! 30 ilde, Türk düşüncesini dağıdan bu uydurma Arab yığıntısını deyişmek olmazdımı?! Politikler, başdaduran yöneticiler duymur, bilmir, anlamır, bes siz hara baxırsınız?!) yeni başçılar goyduğunu deyib, sonra prezidentin onlara davranışlarını nece gurmaları ile bağlı “uzagdan gösterişler”ini verdiler.

Doğrusuna galsa, gösterişler yolgösterici yox, bilime, çağdaş hügug açısı ilkelerine, demokratik yönetime sığmayan gorxuduculugdu. Politik, ya da başga üst Açı görevlisi, yönetici yüksek taktla, hügug dilile danışmalıdır. Bir örneyi yada salım. SSRİ-nin Dış İşleri Bakanı Andrey Gromıko ABŞ-dan gelmişdi. Hava Alanında 20-25 degige jurnalistlerle görüşdü. Andrey Gromıko dolaşıg suallara birce de olsun, artıg-eksik yanıt vermedi. Bu anlamda Heydar Aliyev de artıg-eksik danışmayan – danışığını bilen, sualları, deyimleri düzgün anlayan politiklerdendi. Bir gün Türkiyeden sağalmagdan gayıdan Heydar Aliyev Hava Alanında jurnalistlerle görüşürdü. ANS-in jurnalisti Ganira Paşayeva: Deyirler, siz İstanbulda tekce üreyinizi yox, gözünüzü de sağaltdırmısınız, indi nece görürsünüz? – deyib, ona sataşdı. Sataşmanı duyan Heydar Aliyev dedi: İndi men, senin gözünün içini de görürem!

Belece, Azerbaycan Respublikasında kimse özünü yasaların üstünde görmemeli, kimse başgasının haggını tapdamamalı, yememelidir! Politik Belorusun sovetdengalma, oxumamış prezidentitek mitinge çıxmış yurddaşlarına özünün avtomatlı fotosunu göstermez, Azerbaycan prezidentitek onları kiminse “5-ci kolon”u adlandırmaz, yüksek göreve goyduğu işçilere “Yoxsulun puluna göz dikmek vicdansızlıgdır!” demez!

3

Azerbaycan Açı basınında neçe aydır, “İslahat”dan danışılır. İslahat, Arab sözüdür, Türk diline İslam dinile yeridilmişdir. İslahat hansısa sosial, politik guruluşu bilime – hüguga dayanarag bütünlükle yeniden gurmağa deyilir. Hansısa bakanı, ya da İcra başçısını prezidentin buyuruğu ile işden çıxarmag, ya da tutdurmag islahat deyildir! Azerbaycan Respublikasının politik guruluşu demokratik sistem adlandırılsa da, birilerinin “güclü prezident respublikası” da dediyi, sovetdengalma,  avtoritar rejimdir! Bu, avtoritar, 2016-cı ilden de “aile monarxiyası rejimi” çağın demokratik, çoxlugçu, seçkili politik sistemlerile tutuşdurulmayacag geriçilikdir!

Azerbaycan Respublikasının politik guruluşunu en demokratik, anayasal politik sisteme çevirmeliyik. Bununçün tezlikle bilimçilerden, hügugçulardan “Yenidengurma Komisyonu” yaradılmalı, bilginler belli sürede bütün gereken işleri görmeli, Azerbaycan Respublikasını sosial-politik, gurumsal gerilikden, geriçilikden gurtarmalıdırlar!

4

Bilimde politikin dili, politik dil, politika dili deyimlerinden başga bir de politika yazarlarının dili anlayışı vardır. Azerbaycanda bu dil Sov. İKP-nın 1985-ci il 23 aprel, Yenidengurma  Plenumundan sonra oluşmağa başladı. Azerbaycan Türklerine ne Rusiya İmperiyasında, ne de SSRİ-de özgür politik düşünce hügugu verilmemişdir! Yazarlar ancag Nesimitek “guş dilile” yaza, danışa bilerdiler. Bu guş dilinin başında-sonunda da “padışahım, Güneş de senin gözel üzünü görmek üçün çıxıb” kimi öygüler gelmeliydi.

Öten 35 ilde Azerbaycanda Türk Ulusuna  – Azerbaycanlılara yad menevi ortam yaradıldığından, çox az adam Az.TV-lerin aşağı, aşağılayıcı verilişlerine baxır. Bu yazını düşünerken bir neçe Az.TV-ye baxdım. Ne onlarda, ne de Sosial basında jurnalist Xalig Bahadırdan başga “politik yazı dili daha aydın, daha anlamlı, daha Türkce” olan ikinci bir yazar, jurnalist, yazı görmedim. Özellikle de son günlerin politik çalxantısında deyilenler gözel Türk dilini yaxşı bilmeyen, sonlugları, vurğuları düz demeyen, aşağı danışıg kültürlü yorumçuların yorum-yozumları politik dilden, politikadan uzag, dedi-goduya benzeyir. Bu, Azerbaycan Türklerinin, toplumun dil düzeninin, politik dil biçiminin geriliyini gösterir.

Düşüncemi çatdırmag üçün irelide andığım Andrey Gromıkonun yüksek politik danışıg dilini, dil biçimini onun ağlından, yeteneyinden başga 300 ilden de çox sürede oturuşmuş Rus dil politikası oluşdurmuşdur. Azerbaycanda ise min ildir süren Türk dil politikasızlığından başga, son çağda başda rusça oxumuş, “rusca böyümüş”lerin Türk dilinde anlamlı, yüksek düşünceli, gözel danışa bilmemesi çox dağıdıcı olmuşdur. İngilis diline gapılmag da yeni bir bela olacagdır…

5

Platonun Politik, Aristotelin Politologiya bitikleri Politologiya biliminin en azı Antik Çağda çox yüksek düzeye çatdığını gösterir. Azerbaycanda ise bu termin yüz il önce işledilmeye başlansa da, sonralar Arab sözü Siyasete deyişdirilen politika sözü demek olar, unudulmuşdur. Bu işde politik hügugsuzlug, biliksizlikden başga Sovet rejiminin Azerbaycan Türklerini Türkiye, İran Türklerinden, Gafgaz Ellerinden ayırmağa yönelmiş “yeni Velikoros” politikası çox önemli olmuşdur. BDU-nun professoru Abbas Zamanov deyirdi: bir terminologiya komisyonu düzeltmişdiler. Güney Azerbaycanda – İranda Fars dili düşüncesinin ağalıg etdiyini bildiklerinden İrandan yayılacag dil etkisinden gorxmur, daha çox Atatürkün yürütdüyü Yeni Türk Dil Politikasını izleyirdiler. Türkiyeliler yeni bir sözü götüren kimi, bizde ona ters görüntülü, arabca bir söz alır, Ermeni agentleri sesini çıxarana da pantürkçü deyib damğalatdırırdılar.  Yürüdülen politikadan danışıgda çoxlu ayrılıglar yaranmışdır. Azerbaycan Respublikası ile Türkiye Respublikasının başçıları ağız dolusu “bir millet, iki dövlet” deseler de, edebi dili ortaglaşdırmag politikası yaradılmır, yeridilmir, uyğulanmır!

6

Politologiya, politika sözleri Azerbaycanda 1990-cı illerde yeniden Türk diline gaytarıldı. Sağ olsunlar bilimçiler, çağı, politik ortamı, sözü düzgün duymuşdular. AMEAda gurucu deyişikler edilerek, FHİ-ni  Siyasi, Hügugi Tedgigatlar İnstitutu adlandırıb, önce Sosial felsefe, getdikce Sosiologiya, Politologiya bölümleri yaradıldı. Bu bilimler universitetlerde öyredilmeye başlandı, Ali Atestasiya Komisyası önce sosial felsefe, sosiologiya, sonra politologiya bilimçisi yüksek adları vermeye başladı. Ancag iller keçdikce bu bilimleri gereksiz sayarag universitetlerde öyredilmesini sınırlayıb, politologiya sözünü AMEAdakı bölümün adından da çıxararag “siyasi nezeriyeler şöbesi” etdiler.

Politologiya Türkiye Respublikasında daha çox politika, politologiya kimi işlenir. Atatürkün Türk Dil Gurumunun sözlüyünde politika, politologiya, politik, yazılmışdır. Ancag son dönemde Erdoğantek aşırı İslam dini düşünceli politikler, Parlamentde yaranmış ortamdan yararlanarag arabca siyeset demeye üstünlük verirler. Mence, politika işledilmelidir. Bilimin adı politika, bilimçisinin adı politolog, uyğulayanın adı politikdir – politika, politolog, politik.

Arabça siyaset, yarıarabyarıtürkce siyasetçi, siayasetşünas uydurmag Türk dilinin guruluşunu, anlamlığını, gözelliyini pozmag, arabca yeni bir “Türk sözü” yaratmağa deymez!!!

7

Azerbaycanda okullarda, universitetlerde anamızın gözel Türk dilinde danışmag yeterince öyredilmediyinden, Azerbaycan Türklerinde bir “yad dil alışganlığı” yaranmışdır. 1915-ci ilde Azerbaycanda osmanlıca adlandırılan, yarıarab-yarıtürkce dil yaymağa çalışanlara yanıttek “Açıg söz” adlı gazet buraxan, oradakı  yazı dilinin arı-duru Türk dili olmasına çalışan ulusal öncül Mehemmed Emin Rasulzade 1900-cu illerde Bakıda yayılmağa başlayan sosial-demokratiya, sosial-revolyusiya anlayışlarının nece olmasını tapmag üçün deyir: görek arabca ne deyilir? Arab dilinde sosial-demokratiya – ictimaiyyun amiyyun, sosial-revolyusiya – ictimaiyyun iştirakiyyundur.

Ne yaxşı, böyüklerimiz onları anlamsız, kobud, iki Y-li Arab sözleritek yox, avropalıların dediyi kimi alıblar!

8

Azerbaycan Türklerinin edebi dilinin kökü, özeyi Dedem Gorgud bitiyinin dilidir. Bu dil Mirze Fatali Axundovun, Hasan bey Zardabinin, Nacaf bey Vezirovun, Nariman Narimanovun, Mirze Celilin, Mehemmed Emin Rasulzadenin, Üzeyir bey Hacıbeylinin, Mikayıl Müşfigin, Samed Vurğunun, Süleyman Rahimovun, Kamil Balakişiyevin… bitiklerindeki gözel Türk dilidir. Onu goruyub gelişdirmek, politikleşdirmek bizim borcumuzdur. Ancag AMEA-sı, Dilçilik İnstitutu, çoxlu dilçi akademikleri olan Azerbaycan Respublikasının Türk dilini yaxşı goruyan “Dil politikası” yoxdur! Buna göre de politikler politikanlıg etmemeli, daha çox politolog kimi danışmalıdırlar.

                                                                        28.08.2020.