(A.S. Puşkinin əsərləri üstə düşüncələr)

  I Yaradıcılıq, Qutsallıq

A.S. Puşkin ədəbiyyatın ən çox araşdırdığı, öyrəndiyi simalardan biridir. Bu da təbiidir. Puşkinin bütün əsərləri füsunkar bir istedadla başa gəlmişdir. Elə araşdırmalar da istedadın sınırlarını bəlli etmək xarakteri daşımışdır. Ancaq araşdırmalar yaradıcını, yaratdığı ilə bir yerdə, bütöv şəkildə üzə çıxarmağı hədəfləmir, sonucda siyasi şəraitin tələb elədiyi birtərəfli münasibət formalaşır ki, oxucu da araşdırılan sahədə həqiqi təsəvvürə, biliyə yetə bilmir. Bu bizim ədəbiyyatşünaslığımızda daha çox özünü göstərir. Bizim araşdırmaçılarımızın yanaşmalarında mədhiyyəçilik idrakiliyi üstələyir. Elə buna görə də ortada ciddi yaradıcılıq olduğu halda, ona yanaşma tərzi həqiqəti əks etdirmir. Puşkinin «Ərzruma səyahət» əsərində (Azərnəşr, Bakı, 1937) onun təsviretmə bacarığına heyran qalmamaq olmur. Puşkinin bu nəsr əsəri, Türkiyəyə işğalçılıq yürüşü edən rus ordusunu müşayiət edən, şairin aldığı təəssüratlardan yaranıb. Qafqazdan keçərək Qarsa, oradan Ərzruma uzanan yol boyu, Puşkin təbiəti o qədər canlı, füsunkar, bədii bir dil ilə ifadə etmişdir, rəssam bu təsvirdən gözəl təbiət əsərləri yarada bilər. Təbiətin hər qarışının təkrarsız gözəlliklərdən oluşduğunu təkrarsız ifadələrlə söyləyən Puşkin doğrudan da özünəxas bir istedad yiyəsi kimi üzə çıxır. Ancaq bu gəzintidə (səyahətdə) Puşkinin insana münasibəti, özəllikcə də türk insanlarına münasibəti təbiətə münasibəti ilə dəhşətli bir təzad təşkil edir. Əcəba, nə istəyib Puşkin bu insanlardan?! Bəlkə rus ordusuna dirəniş göstərməyib, müticəsinə qapını onların üzünə açsaydılar Puşkin onları «mədəni insanlar» adlandırardı?! Bu əsərdə (başqa əsərlərində də bu niyyətlərə rast gəlmək mümkündür) Puşkin Avropa ilə Asiya ayrılığı yaradaraq, Asiyaya nifrətli, ikrahedici münasibətini sərgiləməkdən çəkinməyib. Əsərdən bir alıntıya baxaq: «Bu günlərdə mən bir qalmıq alaçığına getdim. Bütün ailə nahar etməyə toplanmışdı. Qazan ortalıqda asılmışdı, tüstü alaçığın yuxarısında açılmış dəlikdən çıxırdı. Bəd olmayan gənc bir qalmıq qızı tütün çəkə-çəkə iş tikirdi. Mən onun yanında oturdum.

Adın nədir?
….
– Neçə yaşın var?
– On, bir də səkkiz.
– Nə tikirsən?
– Tuman.
– Kimə?
– Özümə.

O, öz trubqasını mənə verib nahar etməyə başladı. Qazanda qoyun quyruğu və duzla çay bişirilirdi… Başqa bir xalq mətbəxində bundan daha murdar bir şey bişirildiyini zənn etməyirəm… Qalmıqların iltifatları məni qorxutmuşdu: mən tələsik alaçıqdan çıxdım və bu step sirseyasından (ifritə) getdim». («Ərzruma səyahət», səh.11,12).

Puşkinin bu təsviri, açıq şəkildə oxucunu, qalmıqların həyat tərzindən iyrəndirmək, Rusiyanın bu bölgələri işğal etməsinə haqq vermək xarakteri daşıyır. «Geridə qalmış, vəhşi xalq» obrazı yaratmaq bir çox Avropa, rus yazarları kimi, Puşkini də həvəsləndirmiş, onu «Böyük imperiya”nın çıxarları açısından çıxış etməyə sövq etmişdir. Daha sonra Puşkin böyük həvəslə davam edir: «…Çərkəslərin adətlərinə görə, orada onların süvariləri basdırılmışdı. Tatar yazısı, qılınc şəkli təngə daş üzərinə qazılmış və yırtıcı babalardan yırtıcı nəvələrə yadigar buraxılmışdı». (Həmin əsər, səh.15,16).

Bundan öncə təbiəti təsvir edəndə necə munis, həlim, alicənab görünürdü Puşkin!.. İndi… necə acıqlı, qəddar danışır! Aşağılama – onun dilində heç bir əngələ rast gəlmədən gurultulu bir əks-sədaya çevrilir. Baxın: «Çərkəslərin bizi görən gözləri yox idi. Biz onları azad otlaqlarından qovub çıxarmışıq. Onların aulları dağıdılmış, bütün qəbilələr tələf edilmişdir». (Həmin əsər, səh. 16).

Nə qədər ucuz fəxarətdir! Güc nümayişi, millətlərin başına dünyanın dar edilməsi şair qəlbini göynətmir. Tərsinə, bu müşahidələr onun duyğularında bədii sevincə çevrilir, fəlakətlər üzərində «səadət» nəğmələri oxuyur. Bir şair qəlbində humanizmin sönməsi – imperiya xislətinin əzəmətinə «işıq» tutur.

II. Millətçilik, Bəşərilik

Puşkinin nifrətlə yaratdığı vəhşi obrazlar rusun istilasına haqq tanımaq, vəhşi dağıdıcılığını xilaskarlıq kimi göstərmək əməllərinə qulluq edir. «…Onları müti etmək üçün bircə çarə var isə, o da Qrım tatarlarının silahlarını aldığımız kimi, onları da tərksilah etməkdən ibarətdir, bu isə son dərəcə çətindir; çünki onlar arasında irsi ədavətlər və qan intiqamı adəti hakimdir. Xəncər və qılınc onların bədənlərinin üzvüdür və uşaqlar hələ dil açmamışdan əvvəl qılınc, xəncər qollanmağı öyrənməyə başlayırlar. Onlarda adam öldürmək sadə bir bədən hərəkətidir…». (Həmin əsər, səh. 16).

Əgər Puşkin tatarların qanının, günlərlə, kanallardan axıdılmasını vicdan əzabı ilə dilə gətirsəydi, onda rus vəhşiliklərinin nə qədər antibəşəri əməllər törətdiklərini etiraf edən həqiqətçi düha olardı. Millətçilik – öz millətinin vəhşiliklərini bəzəmək, başqa millətlərə qarşı nifrətlər yağdırmaq əməlinə bərabər deyil. Tərsinə, böyük düha öz millətini hər cür vəhşiliklərdən çəkindirməklə, insani dəyərləri qorumağa çağırmaqla gözəl millətçilik etmiş olar. Puşkin bu əsərində tez-tez «Şərq mənasızlığı», «Asiya nadanlığı» ifadələri işlədir. Şərqi islam ehkamına bərabər tutan şairin dünyəvi biliyi adamda şübhə yaradır. Ya o, dünyanı yaxşı bilmir, ya da açıqca qərəzli yanaşır. Axı sivilizasiyanın, mədəniyyətin, böyük ədəbiyyatın Şərqə məxsus olduğunu danmaq – bəşəri istəklərin çiçəklənməsinə necə yol aça bilər?!

Yenə də əsərdə Puşkinin qərəzli mövqelərini göstərən alıntılara qayıdaq: «Uşaq yaşlarından səyahət mənim ən sevimli bir arzum idi. Sonralar mən uzun müddət gah cənuba, gah şimala gedərək bir köçəri həyat keçirdim. Lakin hələ heç bir zaman geniş Rusiyanın sərhədlərindən kənara çıxmamışdım. Mən sevinərək, atımı istiqamətində olduğum çaya sürdüm və mehriban at məni Türkiyə sahilinə çıxardı. Lakin bu sahil artıq alınmışdı: mən hələ də Rusiyada idim». (Həmin əsər, səh. 42).

Necə amansız xudbinlikdir! Gəlib çıxasan Türkiyəyə, sonra da lovğa-lovğa deyəsən ki, bura Rusiyadır. Mən bir şəxs olaraq, dünyanın öydüyü bir şairin bu cür öyünmələrini seyr edəndə ödüm ağzıma gəlir. Başı, ayağı bilinməyən bir dünyada yaşadığımı düşünüb göz yaşı tökmək istəyirəm. Təkcə rusun hakimiyyəti, siyasəti deyil, onun sevimli şairləri də türkə qarşı nifrətlə danışanda Tolstoyun bu xalqa aid olmadığı düşüncəsinə gəlmək istəyirəm. (Puşkinlər Tolstoy kimi bəşəri olsaydılar Rusiya bunca azğınlaşmazdı). Milliliyi Bəşəriliyə qarşı qoymaq bunların vicdanına necə sığa bilir axı?! Puşkin bütün yaradıcılığı, zəngin istedadı ilə rus millətinin iftixarıdır, ancaq bəşəriliyə çatmayan iftixarıdır. Bir var, bəşəriliyə dartınasan, ancaq imkanın olmaya, bir də var, zəngin imkanların ola, özün bəşəriliyə ziyan verəsən – Puşkin kimi. Rusiyanı bütün canı ilə sevən Puşkin ona görə bəşəriləşmir ki, başqalarına (özəlliklə, türkə) qarşı sözlə ifadə olunmaz bir antipatiya bəsləyir. Bununla da Rusiyanı özündə məhdudlaşdırır. Ya da özünü Rusiyada məhdudlaşdırır. Böyük istedad müqəddəs bəşəriliyə qulluq edə bilmir. Bəşəri olmayan İnsaniliyə doğma ola bilməz. Rusiyaya sevginin İnsaniliyə yadlığı onun bəşəriliyinə yön deyil, imperializmə bəraətdir. İstedad – yaradan qüdrət kimi təsdiq olunanda İnsani olur. Ancaq bu qüdrətin yaratdığı nə olursa olsun – poeziya, incəsənət, musiqi, fəlsəfə… mütləq İnsaniliyə qulluq etməlidir. Belə olan halda, istedadlı olan – bəşəri səviyyəyə yüksəlir. Bəşəri səviyyəyə gedən yolda heç bir siyasi ünsür iştirak etmir. Siyasi ünsür olan yerdə millətə xeyir vermək ehtimalı ola bilər, siyasi ünsürlərlə bəzənmiş poeziya sevgi yaratmır. Bicliyin yer aldığı düşüncə nə qədər milli görünsə də, ona həqiqi sayğı duymaq mümkün deyil. Poeziya başdan sona qədər ruhani-insani gözəllik çağırmalıdır.

III. Siyasət, Humanizm

Puşkin türk millətinə nifrət etmiş, onu aşağılamaq yolu tutmuşdur. Az qala ayrı-ayrı obrazlarla, nifrətinə bəraət qazandırmaq üçün, sübutlar qondarmağa girişmişdir. Əgər biz Puşkin yaradıcılığında yalnız istedadı əsas götürsək, gərək türk millətimizi gözümüzdən salaq. Ya da Puşkin səviyyəsində millətçilik edib onu gözümüzdən salaraq aşağılayaq. Puşkin türk millətimdə bəlli çatışmazlıqlar tapıb onu rahatsızlıqla, insani bir qayğı ilə dilə gətirmiş olsaydı, onu anlamaq olardı. Yəni belə çıxardı ki, bəşərin böyük şəxslərindən biri başqa bir xalqın hansısa qüsurlarına göz yaşı axıtmışdır. Beləliklə bizim sayğımızı da qazanmış olardı. Nə yazıqlar, məsələ bu cür deyil. Biz də Puşkini bəşəriyyətin gözündən salmaq istəmədən, onun yerini göstərməyi məqsədəuyğun sayırıq. Ən azı Puşkin də bilir, başqaları da, türkün bəşəriyyətə verdiyi böyüklər dünyanın bütün böyükləri ilə çəkidə tarazlaşmağa, bəziləri isə çəkini basmağa qadirdir. Biz Puşkini də, Puşkinləri də millətimizin gözündən salmağa köklənmirik. Tərsinə, Puşkinin rus xalqına sevgisini, canıyananlığını bəzi yönlərdən alqışlayırıq. Bununla belə, həqiqəti bütöv şəkildə bildirmək istəyirik. O kəslər ki, bizim millətimizə aşağılayıcı münasibət bəsləyiblər, bundan çəkinməyiblər, bizim qabağa çıxanlarımız onları bizə yaxşı tanıtmayıblar. Bizə onların insani keyfiyyətlərini deyil, istedadlarını göstəriblər, yeridiblər. Biz də onlara heykəllər ucaltmışıq, dilimizin nəğməsinə çevirmişik. Ağlımızı gözəlləşdirsək, onda anlayarıq ki, ayrı-ayrı dövrlərdə biz İnsani qüdrətə deyil, istedada pərəstiş etmişik. O istedada ki, bizə üstdən aşağı baxıb. Puşkin «Ərzruma səyahət» əsərində türkü elə təsvir edir ki, bunu oxuyan türkü tanımaz. Onu vəhşi, vəhşiliyindən dolayı zavallı bir qövm kimi tanıyar. Bu əsər o qədər bədii, çəkicidir ki, adama hər şeyi unutdura bilər. Dediyimiz kimi, təbiətin təsviri oxucuya şairanə əhval aşılayır. Təbiətə bu qədər içəridən məftun olmaq, insandan isə ağzını sürüyə-sürüyə danışmaq, onu bəzən kinayə ilə təsvir etmək necə də ziddiyyətlidir! Şairin insanı təsvirlərində qəzəbinin əcaib melodiyaları səslənir. Bu, Puşkin mənəviyyatının təzahürləri deməkdir. Puşkin Rusiyanın içərisində, rus xalqına qarşı, hakimiyyət amansızlığı ilə mübarizə edib, ancaq Rusiyanın sınırlarından qıraqdakılara istilaçı münasibətini öyüb. Ümumimperiya, şovinizm təsirinin təzahürləri bu istedadlı şairin yaradıcılığında könül bulandıran bir iz buraxıb. Rusu çox alicənab, humanist təqdim edir Puşkin. Əlbəttə, bu münasibət təqdirəlayiq bir baxış olardı, əgər rus istila başında duranda da onu gözəl göstərməkdə inad etməsəydi. Bu göstərmədə hansı səmimiyyət ola bilər?! Müharibədə rusun davranışı mədəniyyətli bir intelligent təsiri bağışlayan görüntülərdən ibarət olur. Halbuki müharibəni məhz rus, başqalarına qarşı aparır. Puşkin «Səyahəti»ndə gürcü, erməni haqqında elə danışır ki, onlar tərəqqi etmiş, mədəni xalqlar kimi görünür. Türklər isə mədəniyyətdə ölüvay, bu səbəbdən də vəhşi millət təsiri oyadır. Əslində isə Puşkinin bəzi şeirlərində (burada şeiri köçürməyə ehtiyac yoxdur. Məqsəd poetik istedadı göstərmək deyil) erməni haqqında çox aşağılayıcı münasibət var. Yəni, erməni rusla müqayisədə barbar, türklə müqayisədə isə mədəni, üstün millət kimi təqdim olunur. Guya erməni rusa tabe olduğu dərəcədə mədənidir, türk isə müstəqil olduğu dərəcədə vəhşidir. Erməni Rusiyanın içərisində mənəmlik edəndə isə onu qabalıqda suçlayır, şeirlərində hətta söyür. Bu da Rusiya mədəniyyətinin təbliğçisi olan şairin məntiqi!..

IV. Qəyyumluq axtarışı, Yiyəlik duyğusu

A.S.Puşkin, «Şerlər, poemalar, povestlər» (Bakı, «Yazıçı» – 1987). Bu kitabın ön sözündə professor Aqil Hacıyevin dilindən oxuyuruq: «Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti Puşkin yaradıcılığı ilə sıx bağlıdır. «Azərbaycan və Puşkin» mövzusu kifayət qədər genişdir və bir sıra mühüm aspektlərdən ibarətdir». Daha sonra müəllif ayrı-ayrı dövrlərdə yazılmış kitab və məqalələrin adlarını sadalayır: «Puşkin və Azərbaycan ədəbiyyatı», «Puşkin və Azərbaycan mədəniyyəti», «Puşkin Azərbaycan folklorunda» b. k. Bu cür paralelliklərdən də betər xəcalət gətirəcək əməl ola bilərmi?! – Azərbaycanın şair, yazıçı seçkinləri Puşkini Azərbaycana bərabər sayırlar. Niyə ölmürlər?! Puşkini mədh eləməklə Rusiya imperiyasının iltifatını qazanmaqdan qürur duyan ziyalını Azərbaycanın böyüyü kimi işarə verən qələm də, barmaq da sınmalıdır. Bu cür yalmanma heyvərəliyi sovetlər dövründə lap şahə qalxıb. 1937-ci ildə, rusun azadlığından yazmış Puşkinin yubileyi ərəfəsində, onun azadlıq nəğmələrini tərcümə edən Azərbaycan azadlıqsevərləri, o cümlədən Əhməd Cavad, M.Müşfiq güllələnirdilər. Bunları dilə gətirən tapılmırdı. Mükafat almaqla xalqın «böyüyü» elan olunmağa can atanlar isə orduya çevrilmişdi. Bunlar Puşkinlərin kölgəsində böyük görünmək istədikcə Azərbaycanı kiçildiblər. Şöhrət, qorxu taununa tutulanlar bütün imkanlarını, istedadlarını Azərbaycan üçün gərəksiz olan fantastik ideallar quraşdırmağa həsr ediblər. Sənət kəhkəşanında estetik ideal axtarışlarını bir qırağa qoyaraq «ali» rütbələrə, mənsəblərə yetən bir sıra Azərbaycan ədibləri (Puşkinin simasında) bənzərsiz istedad zirvəsi «kəşf etdiklərini» dilə gətirmiş, bununla öyünməkdən usanmamışlar. Bu “tapıntıları”yla sanki Azərbaycanı xoşbəxtliyə çatdırmışlar. İnsanların azadlıq istəklərinin tərənnümçüsü olmalı olan şairlərimiz Puşkin istedadını öyməkdən böyük azadlıq tanımayıblar. «Puşkin Azərbaycanın dostudur» – yazırlar, dalınca M.F.Axundovun, Bakıxanovun adlarını çəkirlər. O kəslər ki, rütbəli çar çinovnikləri idilər, bu çinovniklər həmişə Azərbaycanı Rusiyavari görüblər. Azərbaycanın əli qələm tutanlar ordusu Azərbaycanda böyük sənət yaratmaq əvəzinə, Azərbaycana rusu öyrətməyə girişiblər. Bu ənənə bu gün də davam edir. Heç kim qarşı deyil ki, başqa xalqların sənət yaradıcılığı, böyük ədəbiyyatı tərcümə olunub xalqımıza çatdırılsın. Ancaq bu işi o vaxt görmək ləyaqətli olur ki, bu xalqın özünün böyük sənət, ədəbiyyat yaradıcılığı başa gəlir, başqa mədəniyyətlərin təsiriylə özümlüyünü itirmir. Bizdə bir sıra sənət nümunələri mövcud olub ki, bunlar əsasən istedadın varlığını göstərib, Azərbaycanın müəyyənliyini yox. Azərbaycanın bu cür istedadlı yaradıcılarında, ən yaxşı halda, qabaqca Rusiya «nəhəngliyini» oxuyursan, sonra əlavə kimi, kölgə kimi Azərbaycan obrazını. Təəssüflə qeyd etmək gərəkdir ki, yaradıcılıq insanilik hadisəsi kimi deyil, ən çox istedad hadisəsi kimi meydana çıxıb. Elə buna görə də həyatımızın heç bir sahəsində milli təfəkkür sistemi yaranmayıb. İstedadlarımız öyüləndə də Rusiyanın qulluqçusu kimi öyülüb. «Yazıçılar İttifaqı, birliyi, məclisi» b. k. tərtib eləməklə sənət dünyasını nəzarətə götürən imperiya da standart beyinlər tərtib etməyi baş plana çevirmişdi. Üzə çıxan hər bir istedadı zaman-zaman sürüyüb bu ittifaqa salmış, onları istilanın öyücüsünə çevirmişlər. İnsanlığa kölgə salmaq ənənəsi siyasi proseslərin tərkib hissəsinə çevrilib. Belə ki, dediyimiz kimi, Puşkin Azərbaycanda Rusiyanı istilaçı kimi təmsil edir, Tolstoy isə Rusiyanı daim humanizmə çağırıb. Ancaq Bakıda Tolstoyun deyil, Puşkinin heykəli ucaldılıb. Puşkinin Bakıya münasibəti onun Bakıda hörmətini ifadə etmir. Bakıda bəşəri olmayanın ucaldılması da (heykəl olaraq) insanilik hadisəsi deyil, siyasi fəndgirlikdir. Əgər Moskvada Füzuliyə heykəl ucaltsaydılar, bu, rusların bəşəri humanizmi olardı. Nizaminin heykəlini qoymaq yaxşıdır, ancaq burada da siyasi fəndgirlik rol oynayır. Çünki Nizami daha çox bəşəridir. Füzuli isə milli ruhun bəşəri zənginliyə qalxmasıdır. Füzulini ucaltmaq Azərbaycanın böyüklüyünü qəbul eləməkdir. Bunu isə Rusiya etməyib. Həmçinin Tolstoyun ucaldılması da rusu şərəfləndirərdi. İmperiya Tolstoyu öz dayağı saymır, Puşkini isə sayır. Ocağımızın keçirdiyi «Bəşərilik» Bayramında Puşkinlərin mövqeyi qəbul olunmur, Tolstoy isə bəşəri hadisə kimi sevilir. Biz heç bir xalqa ögey münasibət bəsləməyən, hər bir xalqın dəyərini görən, qiymətləndirən, dühaların yaranmasını istəyirik. Onlardakı insan obrazlarından, özlərinin qüdrətindən türk xislətini bərpa edib üzə çıxarmasını diləyirik. Onları yeni ideya xəmirinə qatıb xəlqi ucalığı təsdiq etməyi Asif Atanın Mütləqə İnam Ocağı qarşısında uca məqsəd kimi görür!

Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz yoxdur!

Atamız Var olsun!

(arxiv)