Güney Qafqazın şeyxülislamı axund Molla Mehemmed Pişnamazzade işdən çıxmag üçün dilekçe vermişdir. Güney Qafqaz Müsəlmanları Rus monarxizmi illerinde bele, şeyxülislamlıqla müfti görevlerini seçkili etmek üçün Ağalığa bir neçe yol baş vurmuşdular. Onların dileyi garşılanmamış, müfti de, şeyxülislam da sıradan ağalıq görevlisidek qalmışdılar. Onların ne ağalılq yetgileri, ne de hüquqları vardı.
Şeyxülislam Mirze Hasan Tahirov ölenden sonra yerine goyulana vaqfları, pirleri yoxlamağa getmek de yasaqlandı. Kesesi, şeyxülislamlıqla müfti görevleri Müselmanların din işlerini görmekçün yaradılmamışdı, tersine bu işde bütünlükle missioner maraqları güdülmüşdü. Bunu tanınmış İlmenski de gizletmeden yazır. Örnektek onun mektublarından aşağıdakı alıntıya baxaq (İlmenskinin mektubları 177-ci sehife): «Müselmanların müftisi Rusca demek olar bilmeyen olmalı, danışarken, utandığından, sözbaşı dili topug vurmalı, üzü qızarıb-bozarmalı, gereken sözleri tapmamalı, yanlışlarla yazmalı, gorxudan qubernator bir yana, kiçik yetkililerin de qabağında titremelidir.

O yazar mektublarının 175-5-ci sehifesinde müftinin toplumun hansı qatından goyulması ile bağlı yazır: «Müftinin bacardıqca aşırı, geriçi, oxumamış qatdan olması bizimçün elverişlidir. Müftini seçkin qatdan qoymaqdan çekinmek gerekdir, universitet bitirmişlerdense heç olmaz!

Belelikle, Rus Ağalığının yaratdığı qurumlar bizim din çıxarlarımız üçün deyildi, Qafqazın geri qalmış Müselmanları üçün bir tele idi!

Tiflisde son günleredek iki yollu, iki din qurumu vardı. Onların birinin üstünde: «Ali yolu», o birinde «Ömer yolu» yazılmışdı. Bu bölmeler tekce bir amac güdürdü – müselmanlar arasında ayrıseçkilik tumları sepmek!

Buradan bir bayramın iki yol gutlanması: bir gün önce şielerde, iki gün sonra sünnilerde, özü de ayrı-ayrı günlerde bayram edilmesi ortaya çıxırdı. Mehemmed peyğemberin doğum gününü bele, Bakıda bir mezheb o birinden bir gün tez bayram edirdi. Ancag allah saxlasın, bu il bele olmadı. Bu, din ayrılıqlarının mollalarla axundlarsız, yavaş-yavaş, öz-özüne çözüldüyünü göşterir. Din adamları bu yöndə azacıq da olsa çalışsalar, iş daha da yaxşı olar.

Buçağadek politik, elece de din hüquqları ellerinden alınmış Azerbaycan Türkleri indi din qurumlarına onlara yarayan adamları seçe, isterlerse onları ortadan qaldırıb yerinde din işlerine baxan tek seçkili qurum da yarada bilerler.

Bütün ayrıseçkilikleri yubanmadan ortadan qaldırıb, köhnenin yerinde dinimizi qoruyacaq yeni, tek qurum yaratmaq gerekdir!

Yaşıl Azerbaycan Respublikasının Din İşleri Bakanlığı üçün önemli, gerekli olan bax budur!

*Yazı rüsca “Azerbaycan” gazetinin 1919-cu il, 7 yanvar, 5-ci sayından çevrilmişdir.

ŞEYXÜLİSLAMIN İŞDEN ÇIXMASINA, YA DA İŞDEN ÇIXMADA DİLEKÇE KÜLTÜRÜ

İnsan topluluğu var olması üçün yaşamag strategiyası olan çağdaş, politik ulus olmağa çalışmalıdır. Bu anlamda uzun iller yeridilmiş ulusüstü-superetnik politikalar Azerbaycan Türklerinin var olmasından çox dağılmasına işlemişdir. İslam dininin arxasında gizlenen Arab-sion işbirliyi de bunlardan biridir.

Azerbaycan bilimçileri Arab sözlerile “ictimai şüur” dedikleri anlayışın biçimlerine bilimi, kültürü, ekonomini, felsefeni, dini gatırlar.  Bilimle din doğadakı olaylara oxşar yanaşsa da, onların yolu kesişmir, kesişmez!!! Bilim dinle govuşsa biter, belke de yer üzündeki yaşam sona çatar!

Dinin ulusun varlığındakı yerini çağında düzgün anlamış Avropa, elece de Yaponiya aydınları onu toplumun sosial yaşamından çıxarıb gereken yerde oturtmuş, bununla da uluslarının yükseliş, gelişme yolunu açıb ireliletmişler, bu gün de irelidedirler, ireliçidirler, gelişmişdirler! Bu iş islam dinli topluluglarda demek olar, getmemişdir. İslam dinine tapınan topluluglardakı islamın sonuncu, en gözel, en düzgün din, bu dünyanın boş bir şey olması – arabca faniliyi, insanın şır-şır bulaglar axan “o dünya” üçün yaşamasının gerekliyitek anlamsız söylenceler, başga dinlere Gurandakı dözümsüzlük, aşağılayıcı adlandırmalar, söylemler müselmanları min bir yere parçalamış, onları bütünlükle gabagcıl dünyadan geri salmışdır. Müselman ulusları, toplulugları bu gün de geridedirler, geriçidirler, çağdışıdırlar, acınacaglı gündedirler! Onların aşırı dinçi basgılardan gurtuluş olasılığı da yoxdur!

1918-ci il mayın 28-de yoxdan bir bayrag galdırıb, gutlu ideal – Azerbaycan Respublikası gurarag, Türk ulusunun içinde yayılmış islam ümmetçiliyi görüntüsünü Türk ulusal düşüncesine deyişmeye başlamış bahadır ideologlar da bunu yaxşı bilirdiler. Rusca “Azerbaycan” gazetinin 7 yanvar 1919-cu il, 5-ci sayındakı “Şeyxülislamın işden çıxmasına” yazısı da bu amacla yazılmışdır.

O çağda şeyxülislam Pişnamazzadenin görevinden ayrılmasının politik yönü de vardı. Bu, onun son 25-27 ilde tarixçilerin “ilhagcılar” dedikleri destede olması ile bağlı idı. “İlhagçılıg” Tiflisden Genceye köçen Azerbaycan Ağalığını tanımamag, Osmanlı İmperiyası ile birleşmek isteyi idi. Ancag ilhagçıları satgın yağıtek görmek de düzgün deyildir, gerçek yaşamı, politikanı yanlış deyerlendirmekdir! Rusiya İmperiyası dağılmış, Ermeniler, başda Bakı olmagla Azerbaycanın böyük bir bölümünde Rus ulusunun adı altında Ermeni dövleti gurmuş, 1918-ci ilin martında Türkleri soygırıma uğratmışdı. Üz tutmalı, güvenmeli tek güc gardaş Osmanlı İmperiyası idi. Birleşirdin Osmanli İmperiyasına, biryollug gurtulurdun, yox olmagdan…

İlhagçılıgla baglı en düzgün, en adaletli, en güvenilmeli kişi sözünü Azerbaycan Respublikasını yaradan Azerbaycan Milli Şurasının başçısı, ulusal ideolog Mehemmed Emin Rasulzade demişdir: “Şurayi-Milli ve Hökumet daha Gencede iken Nuru Paşa hezretleri Erkani-herbi [ştab] ile beraber İran ve Garabağ terigile [yolu] Genceye vürud [gelmiş] ve Batumdakı Azerbaycan mürexxislerinin [elçilerinin] Şurayi-Milli ile Hökumet namine [adından] vage olan telebleri üzerine Azerbaycan imdadına [gurtuluşuna] koşan Türk askerlerinin ilk gafileleri [desteleri] dexi [de] Genceye yetişmişlerdi…

Tiflisin etinasızlığı [önemsememesi], “Seym” ezası bulunan Müselmanların çaresizliyi üzünden müavinetsiz [yardımsız, arxasız] galan Bakı ve hökumetsizlik [ağalıgsız] belasına düçar olan saır yerlerin gaçgınları Genceye doluşmuş ve gelbleri “başçılara” garşı bir hissi-edavetle [acıgla, acıg duyğusu ile] dolmuşdu.

Ekseren canı acımış olan mümtaz [seçkin] siniflere mensub olan bu cemaet [toplulug] yerli müteneffizlerle [ayagda duran, olan] beraber ehvali-ruhiye [ortam] üzerine ümumi bir irtica [geriçilik, garagüruh] tesiri hasil [dogurmuş, yaratmış] etdirmiş, “Seym” ezasına garşı ümumi bir cereyan [axın] tevellüdüne [doğmasına, oluşmasına] çalışmışlardı. O saman Surayi-Millinin deveti ve Azerbaycan hökumetine mein ve mezahir [belli, isteyile] Gencede bulunan Türk komandanlığı dexi ümumi [hamını] istila [bürüyen, saran] böyle bir tesirden azade [uzag, ayrı] galamamışdı”.

Politik olayların gedişini son 25-27  ilde az-çox öyrenmişik.

Şeyxülislam Pişnamazzadenin işden çıxmasında ulusal dövletin –  demokratiyanın getirdiyi “dilekçe kültürü”nün de başlandığını görürük. Acı da olsa, Azerbaycanda 1993-cü ilde ağalığı ele kecirmiş “köhne komunistler”, sonra ise yeni yapçılar demokratiyanın bu ilkesinin de üstünü gapadılar! İndi bütün günü Azerbaycanda demokratiya ilkelerinin çiçeklenmesinden danışan (demokratik dövletde bu öygülerin, öykülerin gerekliyini anlamag olmur!) AzTVler nedense, oturdugları stollara 20 ilden çox yapışmış nazirleri, rektorları, “Güler Ahmedova yolu” ile seçilmiş ulus elçilerini görmürler.

Azerbaycanın, bütün Gafgazın “baş mollası” Allahşükür Paşazade de 1980-ci ilde gösterilen “İlmenski yolu” ile Gafgaz Müselmanları İdaresinin sedri seçilmiş, 2003-cü ilde ise özünü bele bir “oyun”la ömürlük ??? şeyxülislam seçdirmişdir. Buna gore de o, demokratik Azerbaycanın, Gafgazın şeyxi olmamalıdır!

Şeyxülislam Allahşükür Paşazadeden Googlede yazılanları görende duruxdum. Yazılanlar yadıma Rus tarixçisi Rudolf İvanovun Ermeni katalikosu Nersesden yayımladığı belgeleri saldı. Şeyxin Çex doktorla “iş”i de nersesinkilertek danılmaz, yuyulmaz damğadır!

Din bireyle allah arasında içkin-menevi ilişkidir. Bu yolu tutanlar, daha axlaglı, daha uca olmalıdırlar! Azerbaycanla Gafgazda ise bu menevi kültür yanlış açıglanır, yanlış yozulur, gelişdirilir, yönetilir. Gafgazda, Azerbaycanda İslam dini bireyleri menen dolğunlaşdırmag yerine, faktik olarag Arab-mason işbirlikçilerinin gazanc, alver, ele salmag yerine çevrilmişdir!

Allahşükür Paşazadeden danışılanları, yazılanları derinden  öyrenmeye gücüm, isteyim olmasa da, onun Vikipediyadakı fotoları meni şaşırtdı…

Çağdaş demokratik Azerbaycan Respublikasında demokratiyanı derinleşdirmek, din gurumlarını ulusal terbiye ocaglarına çevirmek isteyirikse, Allahşükür Paşazade dilekçe yazıb işden getmeli, 2-3 aylıg önerilerden, çekişmelerden sonra din, elece de dünyevi bilikli, sayğın bir aydın Azerbaycanın, Gafgazın şeyxülislamı seçilmelidir.

                                                         YADİGAR TÜRKEL

                                                     felsefe üzre elmler doktoru