İnamın Dindən üstünlüyü

Təməl prinsiplərdə yalan olmamalıdır

I. Yazının yazılma səbəbi – giriş sözü

Biz dünyaya yeni İnam Dünyabaxışı təqdim edirik. Deyirik İnam din deyil, dindən fərqlidir və üstündür. Fərqli və üstün sözlərini isə dini qəbul etməməyimizə və İnamı özümüzünkü saydığımıza görə demirik. Burada fərqliliyin və üstünlüyün xüsusiyyətləri var. Təməl prinsiplərə müraciət etməkdə məqsədimiz də həmin xüsusiyyətləri imkanımız daxilində izah və şərh eləməkdir. Bu yazıda biz doğruluğumuza və səmimiyyətimizə güvənirik. Oxucu elə düşünməməlidir ki, biz özümüzə sərf eləyən istiqamət götürmüşük. Onsuz da həqiqəti tarixdən, tarixi gələcəkdən gizləmək olmur. Doğrunu görmək, doğrunu bilmək, doğrunu demək yeganə meyardır.Biz Asif Atanın irəli sürdüyü İnsanlaşma ideyasının daşıyıcılarıyıq. Bu ideyanı özümləşdirmək və yaşatmaq üçün dayağımız, tapınağımız, güvəndiyimiz mühit insandır. İnsanın özünə bərabər, yəni mənasına layiq yaşaması yolunda çox ciddi maneələr var. Maneəni insan özü yaradır, böyüdür, qoruyur. İstər din, istər ictimai quruluşlar insanın özünü tanımasına həmişə əngəl olub. Təəssüf ki, insan yalansız keçinməyi qarşısına məqsəd qoymayıb. Sözdə yalana pis deyib, damğalayıb, ancaq münasibətlərində yalandan istifadə eləyib. Yalana bəraət verib, yalansız keçinmək mümkün deyil deyib. İctimai nizam yalan üzərində qurulub. Yalan – nizamsızlıq deməkdir.
Bütövlük alınmır, ziddiyyət artır. Bu ona görə baş verir ki, insan ikili xassəyə malikdir – həm ruhani, həm də cismani. Bu fakt var, bunu danmaq mümkün deyil. Ona görə də bütün dinlər, ictimai quruluşlar balanslaşdırma xətti tutdular. Ruhanilik və cismanilik paralelləşdi. Əbədilik və Mövcudluq üz-üzə qoyuldu və Mövcudluq üstünlük əldə elədi. Çünki düşünüldü ki, mövcudluq qaçaraqdır, gözləmir. İnsan özünə təlqin elədi ki, ruhanilik gözləyər, cismanilik gözləməz. İctimai quruluşlar cismaniliyə üstünlük verdi. Din də sözdə ruhanilik dedi, ancaq yaşamda cismaniliyin təsirindən çıxa bilmədi. Dinin başında duranlar Quldarlaşdı, Feodallaşdı, Kapitalistləşdi, heç vaxt ruhaniləşmədi. Cismanilik hər kəsi özünə – öz mövcudluğuna bağlayır. Ona görə də yaşamaq uğrunda mübarizə gedir. Bu mübarizə insanda bütün heyvani duyğuları aşkarlayır və səfərbər edir. İnstinktlər ömrə hakim kəsilir. Maddi nemətləri qamarlamaq, üstünlüyə can atmaq həyat normasına çevrilir. Bu gedişatda zor həlledici amil olur. Buna görə də hər kəs zora can atır – zorlu olmaq, başqasının zorundan qorunmaq və üstünlüyə nail olmaq məqsədə çevrilir. Elm, təhsil, fərdi qabiliyyət, bacarıq, istedad zoru təmin edir, zora yarayır. Elə ona görə də insan millət olmaqdan, bəşər olmaqdan məhrum olur.
Millət insanların cəmindən deyil, insani keyfiyyətlərdən qurulan hadisədir. Bəşər də xalqların cəmindən deyil, onların insani keyfiyyətlərindən oluşur. Bütün bunlar hamısı insanın özümləşməsindən başlayır. Təbii ki, sual ortaya çıxır – əgər insan ikili xassəyə malikdirsə, bəs onun özümləşməsi nə deməkdir?! Yuxarıda vurğuladıq ki, bioloji mövcud olmanın qanunları ruhani qanunlara ziddir. Eyni halda, təbiətdə bioloji qanunların qarşısını almaq mümkün deyil. Ancaq insan əşya deyil, heyvan deyil. Onun mahiyyəti, yəni insaniliyi xassələrindən, xislətindən, təbiətindən üstündür. Deməli, insanın özümləşməsi – xislətinə deyil, mahiyyətinə bərabər yaşaması deməkdir. Deməli, ictimai həyatda ruhani qanunları bərqərar eləmək mümkündür. Təbəqələşmə – ağalıq-nökərlik, özünəyadlaşma, xalqa, bəşərə yadlaşma ruhani qanunların yoxluğuna görədir. İnsanın özüylə yetərlənməmək, özündəki mənaya çatmaq tələbi var. Bu tələb həm də imkandır. Əgər ictimai həyatda Mütləq Xeyir, Mütləq Ədalət, Mütləq Həqiqət qələbə çalmayıbsa, “bundan sonra da heç vaxt qələbə çalmayacaq” anlamına gəlmir. Bu istək insanın içində daim baş qaldırıb, qaldırır. Ona görə Asif Ata deyir ki, Adam İnsan olmalıdır. Mütləq Xeyir, Mütləq Ədalət, Mütləq Həqiqət – Adamdakı İnsanilik imkanıdır. Adam İnsan olanda bu imkan aşkarlanır. Əslində bəşər də bu imkandan başlayır. Ən böyük mübarizə Adamın İnsan olmasıdır. Çünki bütün fəlakətlər Adamlıqdan törəyir. Adamlıq səviyyəsində mübarizə inqilablar həyata keçirir. İnqilab yolu ilə Adam İnsan ola bilməz. İnqilab adlı zorakılığı “tarixin mamaçası” sayanlar bəşəriyyətə mütləq ədalət baxımından bircə addım xeyir vermədilər. Hər şey bəşəriyyətin əleyhinə yönəldi. Asif Ata deyir: “Bəşər Kapitalizm-Sosializm dairəsindən, Din-Ateizm dairəsindən, Totalitarizm-Demokratiya dairəsindən çıxmalıdır”. Kapitalizm kəskinləşdikcə Sosializmə, Din qaranlığı kükrədikcə Ateizmə, Demokratiya hərcayiliyi, özbaşınalığı dərinləşdikcə Totalitarizmə ehtiyac yaradır. Bunların heç birində mənfəətçilik, təmənnaçılıq, xudbinlik, köləlik, zor, oyunçuluq, yalan vədlər, öz mənafeyini, ailəsini, tayfasını xalqa qarşı qoymaq aradan qalxmır, yeni biçimdə təkrar olunur.
Yuxarıda vurğuladıq ki, ictimai nizam pozulanda bütün dövrlərdə balanslaşdırma prinsipinə əsaslanıblar. Ancaq heç vaxt balanslaşdırma özünü doğrultmayıb. Məsələn, Sosializm insanı bütünlüklə əməyə bağlayaraq firavanlıq vəd edirdi. Hər kəsin maddi sərvətlərdən əməyinə görə mənimsəməsi ilə ictimai bərabərliyin yaranması ictimai nizamı axıra çatdıra bilmədi. Bioloji tarazlığın işə salınması milli-mənəvi ahəngin pozulmasını pərdələyə bilmədi. Imperiya quruculuğunu sosial problemlərin həlli ilə balanslaşdırmağa çalışanlar mənəvi problemlərin yaranmasına göz yumdular. Daha böyük nizamsızlığın biçimlənməsini təmin etdilər.
Bəs demokratik quruluş necə balanslaşdırır?! Bəri başdan pulçuluq uğrunda mübarizəni körükləyir və hər kəsin bu mübarizəyə qoşulmaq azadlığını elan edir. Bu gedişatda fərdi təmin etməyən addımlara görə onun azad şəkildə etiraz etməyə, söz deməyə haqqının olduğu sunulur. Hər kəs bunun üçün təşkilat yarada və öz haqqı uğrunda mübarizə apara bilər. Deməli, hər kəsi rəqabətə bağlamaqla ictimai ədalətin təmin olunması yönündə görüntü yaradılır. Axı rəqabət dünyasında insan insanı sevə bilməz, insan insana inana bilməz. İnamdan və sevgidən məhrum olmuş insan başqalarına qarşı ədalətli olmaq haqqında necə düşünə bilər?!
Nəhayət dinlərin balanslaşdırma cəhdləri də ictimai nizamın yaranmasında ciddi rol oynaya bilmədi. Dinlər öz baxışlarını quruluşların tərbiyə elədiyi insanlar üzərində qurdu. İnsanı mücərrəd, əlçatmaz, xəyali müqəddəsliyə bağlamağa çalışdı. Heç nə alınmadı. Əslində isə din insanı xilas eləyə bilərdi. Çünki onun yaranma tələbində ruhun üstünlüyünü təsdiq eləmək imkanı var. Ancaq bu imkan aşkarlanmadı. Niyə din xilaskarlıq hadisəsinə çevrilmədi, yanlış hardadır, nədədir?! Bu suala cavab aramaq üçün dinin təməl prinsiplərini izah etməyə çalışacağıq. Bunun üçün öncə inancın ibtidai biçimlərindən bu günə qədər gəlib çıxan cəhətlərə diqqət yetirmək gərəkdir. Eyni zamanda fikri əsaslandırmaq üçün faktlar üzərində müqayisələr aparmaq da zəruridir. Bizim yurdumuzda hegemon təsirə malik olan din İslam dini olduğuna görə fikirlərimizi əsasən onun təməl prinsipləri üzərində şərh etməyə üstünlük veririk. Ümumiyyətlə, götürəndə səmavi sayılan dinlərin təməl prinsiplərində əsaslı bir fərq yoxdur.
Bir var müsəlmanlığın, yaxud xristianlığın şərtləri, bir də var dinin təməl prinsipləri. Bu yazıda şərtlər fərqini açmağa gərək yoxdur. Biz dinin 5 təməl prinsiplərini müəyyənləşdiririk: 1) Yeri-göyü yaradan Allah ideyası; 2) Axirət dünyasının (o dünyanın) varlığı və Allahın müqəddəs məkanı kimi təqdim olunması; 3) Qəzavü-qədər (Qismətçilik) – şərin və xeyirin Allahdan gəldiyini qəbul etdirmək; 4) Ümmətçilik – bütün bəşər övladının Məhəmmədin ümməti olduğunu vurğulamaq; 5) Allahın dərk olunmazlığı (elmi dildə aqnotsizm) və buradan ortaya çıxan ruhani məhdudiyyət – Qurandan sonra ruhani kitabın yazılmayacağı, Məhəmməddən sonra peyğəmbərin olmayacağı ideyası.
Ayrı-ayrı yazılarda bu məsələyə münasibət bildirmişik, bu yazıda isə ümumiləşdirmək məqsədi güdülür.

II. İnsanı qorxutmaq yox, İnandırmaq gərəkdir

Ümumiyyətlə, “Yaradan” ideyası çox qədimdən gəlir – təbiətin sirlərinin açılmadığı bir dövrdən. Ancaq sonralar dini axtarışlarda yeniliklər ortaya çıxsa da, bir çox məsələlərdə peyğəmbərlər ibtidai baxışlardan qopa bilmədilər. Hətta elmin inkişafı ilə maarifçiliyin geniş yayıldığı zamanlarda belə, ibtidai baxışlara qarşı əsaslı söz deyən olmadı. Doğrudur, belə məsələlərə münasibətdə elmin mövqeyi yardımçıdır, bunu yalnız fəlsəfi-ruhani biliklə aydınlaşdırmaq mümkündür. Bunun üçün isə peyğəmbərlər həm də filosof olmalı idilər. Peyğəmbərlər filosof olmadıqları üçün məntiqi uydurmaq zorunda qalıblar. Dini təlimlərdə alleqoriyalar üstünlük təşkil edir, həqiqətçilikdən daha çox mifoloji yönlər qabarır. Mifologiya həqiqətin dərk olunmasında yardımçı ola bilər, ancaq gerçək olmayan, gerçəkliyə uyğun olmayan atributlarla, fantaziyalarla canlı yaşamı nizamlamaq mümkün deyil. Mifologiya o vaxt önəmlidir ki, insanın duyğularını həqiqət axtarışlarına yönəldir, onu fantaziyalara bağlamır. Duyğular fantaziyalarda ilişib qalanda xurafat başlayır. Dinin yanlışlarından biri də odur ki, xurafat obrazlaşdırılır. Xurafatın obrazlaşdırılmış ən böyük istiqaməti Allah ideyası ilə bağlıdır. Din Allahı xurafatlaşdırır. Kainatı bir baxışla oluşdurmaq yalandır. İdeya, fikir, düşüncə yalançı özülə dayananda hər şey təhrif olunur. Dində yalan təmələ qoyulur. Ona görə də kainat oyun-oyuncaq, fani elan edilir. Allahın əl, ağız, göz qabiliyyətinin olması onun əzəli və əbədi adlanmasına ziddir. (Yəni Allah görür, danışır, eləyir). Oyun-oyuncağın mahiyyəti olmur. Allahın “yaradıcılığı” mahiyyətsiz yaradıcılıqdır. Yəni Allah oyuncaq “yaradıb”. Əgər bütün kainat oyuncaqdırsa, onda mütləqi necə dərk eləmək olar?! Elə ona görə də dində Allahın dərk olunmasına yasaq qoyulur. Çünki oyuncaq yaradıcısını dərk eləmək onun Mütləq olmadığını üzə çıxarır. Dində Allaha inam əslində nisbiyə inamdır. Allah nisbi hadisələrin Mənası kimi deyil, Bənnası kimi çıxış edir. Əvvəl heç nə olmayıb, mütləq yoxluq olub, Allah da yoxluqdan varlıq yaradıb, özü də yoxluqda mövcud olub, yoxluqda dayanıb. Bu ideya idrakın heç bir məntiqinə, mərhələsinə uyğun gəlmir. Əslində dinin bütün xurafatı bu Yalandan başlayır. Ayrı-ayrı məqamlara baxaq. Peyğəmbərlər Allahın şərafətli qulları sayılırlar. Bu fikir əslində Quldarlıq dövrünün tələblərindən doğur. Məntiqlə əgər peyğəmbər quldursa, deməli, Allah quldardır.
Yeri gəlmişkən, islamı demokratik din adlandırırlar. İslamın yarandığı dövr Quldarlıq dövrü idi, Feodalizm formalaşmamışdı. Onun demokratiyası da Quldarlıq demokratiyası idi. Kapitalizm demokratiyasında İslamın demokratikliyi nədir, necədir, bizə bəlli deyil.
Başqa bir məqam “Allahın öz peyğəmbərini sınaması” ideyasıdır. Bir tərəfdən “Allah hər şeyi biləndir, görəndir, başqa bir tərəfdən sınamaq. Sınamaq – tanımazlıqdan, bilməzlikdən irəli gələn münasibətdir. Hər iki halda Allah adamabənzər mövcudluğa enir, bununla da Mütləqilikdən məhrum edilir.
Merac məsələsini də bu faktlara əlavə eləmək olar. Məhəmməd Allahdan vəhy dinləmək məqsədiylə Göylər aləminə uçub. Maraqlıdır ki, bu məsələyə məcaz kimi deyil, həqiqət kimi yanaşırlar. Quranda iddia olunur ki, Allahdan bütün vəhyləri Məhəmmədə Cəbrayıl adlı mələk daşıyır. Belə çıxır ki, Allah hansısa vəhyləri Cəbrayıla etibar eləmir, birbaşa Məhəmmədin özünə demək üçün merac təşkil edilir. Halbuki Quranda Allahın diliylə deyilir: “Allah sizə şah damarınızdan yaxındır”. Allahın bu dərəcədə insana yaxın olduğu təqdirdə Göylər Aləminə uçuş, yaxud Cəbrayılın yer üzünə çoxsaylı enişləri nə üçün imiş?! Hesab edirik ki, bütün bu məsələlərdə bir aktyorluq var. Söz oynatmalarla insanları çaşdırmaq və süni cazibə yaratmaq bizə görə səmimiyyətdən çox uzaqdır.
Mələk ideyasının bu dərəcədə qabardılması da səmimiyyətsizlikdən doğur. Bəllidir ki, Quranda Allahın mələklərinə inam müsəlmanlığın şərtlərindən biri kimi irəli sürülür. Mələklər saf, təmiz ruhlar deməkdir ki, bu da animizm dövrünün qalıqlarıdır. Min illərdir ən ibtidai baxışların bu günə daşınması əslində bəşər övladının ruhunu kor qoymaqdır. Demli, təmiz, saf ruhlar yalnız Allahın dərgahında ola bilər, yer üzündə insan həyatında ruhani saflıq ola bilməz. Bununla da din dünyaya işıq deyil, qaranlıq gətirmiş olur. Qəribə cəhət odur ki, Allah öz mələklərinə ərəb adları qoyub – Cəbrayıl, Mikayıl, Əzrayıl, İsrafil, Rizvan, Malik və s. Bu da yunanların politeizminin məntiqinə uyğun gəlir – Allahın nəzarətçi köməkçilərinin olması və bir millətin fərdi xüsusiyyətləri ilə məhdudlaşdırılması.
Əgər dünya fani elan olunursa, təbii ki, fani olmayan dünyanı uydurmaq qaçılmaz idi. Axirət dünyasının kuralları, yaşam sistemi planetimizin həyat sisteminin fantastik biçimidir. Təqdim olunan bu dünyanın tələblərini zadlığın və əsarətin məntiqi ifadəsi kimi nəzərdən keçirmək mümkün deyil. Başqa sözlə, cənnət və cəhənnəm məcazi mənada deyil, həqiqi mənada sunulan anlayışlardır. Bu anlayışlarda insani məzmun və məna çalarları yoxdur. Əvvəldən axıra qəfər effekt var. Effekt cazibəli görünsə də heç bir gerçək əsasa malik deyil. Cənnət və cəhənnəm məsələsi dinin insana münasibətini çox qabarıq şəkildə əks etdirir. Bir tərəfdə insanlara kef, eyş-işrət vəd olunur, o biri tərəfdə vəhşi işgəncələrin pəncəsi ilə hədələnir. Bəs bu vədlər, hədələr nəyin qarşılığındadır?! Heç də insani keyfiyyətlərin aşkara çıxarılması və böyüdülməsi nəzərdə tutulmur. Kef, eyş-işrət xatirinə ədalətli, vicdanlı olmaq özündə hansı məntiqi daşıyır, anlamaq olmur. İnsan öz mahiyyətinə uyğun yaşamalıdır, ona niyə mükafat vəd olunmalıdır?! Mükafata şirnikən adam o deməkdir ki, öz mahiyyətini dərk eləmir. Dərk eləməyəndə isə onu icra eləmək mümkün deyil. Aktyora pul və mükafat verib rol tapşırmaq olar. İnsanlığı yaşamaq isə insana rol kimi tapşırıla bilməz. İnsani yaşamaq tərtib olunmur, təşkil olunmur. İnsanilik daxili nizamdır, haldır, onu aşkarlamaq, ona yetmək olur.
Yaxud cəhənnəm vasitəsiylə insanı İnsanlığa yönəltmək özünü doğrulda bilməz. İnsani əməllər daxili azadlıq üzərində həyata keçirilir. Qorxan, qorxudulan insan daxilən özünü tanımayan, azad olmayan insandır. Qorxa-qorxa ləyaqətli olmaq olmur. Ləyaqət – qorxudan açılanda başlayır.
Bu deyilənlərə dayanıb əlavə eləmək olar ki, Axirət Dünyası insani keyfiyyətləri aşkarlamır, əksinə, insanlığa qarşıdır. Müsəlmanlığın əsas şərtlərindən biri Axirət Dünyasının həqiqi dünya olmasına inanmaqdır. Ancaq dünyanı fani elan eləməklə Axirət Dünyasının əbədiliyi dinin özü tərəfindən şübhə altına alınır. Belə ki, “bir gün Qiyamət qopacaq, dünya və dünyadakılar məhv olacaq”. Əgər dünya da öləcəksə, heç nə əbədi deyilsə, deməli, cənnət, cəhənnəm də əbədi deyildir. Cənnət və cəhənnəm möminləşən və mömünləşməyən adamlar üçün düşünülmüş mükafat və cəza ünvanıdır. Dünya və dünyadakılar olmayandan sonra bu ünvanların qalması təbii olaraq anlamını itirir. Bu və bunun kimi məsələlərdən aydın görünür ki, din öz məntiqsizliyinin girovuna çevrilib. Dünya fanidirsə, deməli, müsəlmanlıq da boş və fanidir, müsəlmanlığın şərtlərindən biri olan cənnət və cəhənnəmə olan inam da.
Axirət Dünyası Allaha inamı xilas eləmək üçün düşünülüb. Məhz dində təqdim olunan Allaha inamı başqa cür doğrultmaq olmur. Gözəllikləri dərk edib Allahlıq məzmununa yetmək əvəzinə, şirnikdirmə və qorxu üsulu ilə Allaha münasibət formalaşdırmaq İnsani hal yarada bilməz.
Diqqət yetirin, həm Qiyamət qopacaq, həm də Mehdi zühur edəcək. Əgər Allah qiyamət qoparacaqsa, onda Mehdinin zühuru nəyi həll edir, Allahın əmrini ləğv eləməyəcək ki. Bu kimi təzadlı fikirlər sağlam yaşanmayan təzadlı əhvallardan doğur. Burada biz cəmiyyəti əvvəl çaşdırmaq, sonra da onun ağlı ilə əylənmək səviyyəsini müşahidə edirik.
İnsana münasibətin kəskin dəyişməsini və antiinsani biçim almasını Qəzavü-qədər (Qismətçilik) ideyasında da izləmək mümkündür. İnsan taleyinin qabaqcadan müəyyən olunması – alın yazısı (elmi dildə buna fatalizm deyirlər) əslində hər cür eybəcərliklərin, hər cür fəlakətlərin bəraətidir. Həm insanın taleyi kodlaşdırılıb, proqramlaşdırılıb, həm də ondan mömünlük tələb eləmək bir araya sığmır. Əvvəl insanı düşünməkdən, dəyişilməkdən məhrum edir, sonra onu kamilləşdirməkdən bəhs edir. Kamilliyin də mənası Allaha qul olmaqdır. Başqa sözlə, dində kamillik bərabərdir köləliyə. Kölənin ibadətindən müqəddəslik işığı yandırmaq olmaz. Dinçi düşünmür, sual vermir, axtarmır. İçində gizlənir. Naşı yaşayır, avam qalır. İçində gizlənir, yəni qüsurlardan azad olmur, mömünlük görüntüsü yaradır. Yaşayanda naqis yaşayır, danışanda xalis danışan görünür. Əslində onun “xalis” danışığında həqiqət olmur, xurafat olur. Xurafatını həqiqət kimi sırıyanın xudbinliyi aşkarlanır, öz yalançı üstünlüyünü nümayiş etdirir.
Dində insan özünü dərk eləmir. Öz sirrinə vaqif olmayan insan özünü kainatın kölgəsi, fövqəlqüvvənin köləsi kimi görür. Fövqəlqüvvədən qorxu insanın necə var, elə qalmasına səbəb olur. Cəzadan qorxan fəlakəti dərk eləməz, ömrünü dəyişməz – “alın yazısı”na qarşı çıxmaz. Məhz buna görə də Məhəmməd dinini inqilabi yolla həyata keçirdi. İntibah yolu ilə olsaydı, yüzillər çəkərdi. Təbii ki, yalan və xurafat üzərində intibah baş verməz. İntibah daxildən dəyişməkdir, inqilab üzdən. Baxmayaraq ki, Məhəmməd dəyişiklik yaratdı, hələ istənilən ictimai dəyişiklik İntibah deyil. Hətta onun baş verməsi qalmaqalsız şəraitdə baş tutsa belə. Dinin yayılıb genişlənməsi döyüşlərlə, qalmaqallarla həyata keçirdi. Bu isə yeniliyin çətinliklə qəbul olunmasından deyil, yeniliyin zorakı üsullarla qəbul etdirilməsindən doğan qalmaqallar idi. Fikir verin, Quranda deyilir ki, “sizinlə döyüşənlərlə siz də döyüşün”. Halbuki, dini qəbul etməyənlər müsəlmanlarla deyil, müsəlmanlar onlarla döyüşürdülər. Təbi ki, humanizmin təmsilçisi kimi çıxış edən din başçısı “bizi qəbul etməyənləri qırın” əmri ilə döyüşə başlamazdı. Deyər ki, “sizinlə döyüşənlərlə siz də döyüşün”. Belədə işğalçılıq pərdələnmiş olur. Yuxarıda dediyim kimi, dinin (yeniliyin) qəbul olunması onillər, hətta yüzillər tələb edir. İnsanları inandırmaq və onların həyat tərzini dəyişmək sıradan bir olay deyil. Ona görə dini qəbul etdirərkən atılan zorakı addımların günahını qarşı tərəfin boynuna yazmaq qaçılmaz idi. Həm döymək, həm də günahlandırmaq antiinsani taktikadır, bu əməli müqəddəslik əməli adlandırmaq kökündən səhvdir. Tarixdə bu cür faktlar xeyli dərəcədədir. Onlardan biri Bədr savaşıdır. Əbu-Sufyanı talançılıqda suçlayıb, onun karvanını talamaq məhz din başçısının öz iştirakı ilə həyata keçirilmişdir. Onun ölümündən sonra da müsəlmanlığı qəbul etməyənlərə divan tutmaq və talançılıq əməlləri davam etmişdir. Babəkə qarşı başlayan, onu qanına qəltan eləyib Azərbaycanı talayan yürüş; habelə Mərkəzi Asiyada Küteybənin başçılığı altında dini qəbul etdirmək üçün türklərə qarşı qətliyamın həyata keçirilməsi və b.k. Bu olaylar Mədinədə başlayan inqilabi proseslərin başqa xalqlara, toplumlara qarşı məntiqi davamı olan antibəşəri əməllər idi. İntibah başqa səviyyədir – insani münasibətlərin ictimai nizama çevrilməsidir. İnsana qarşı zorakı davranmaq, heyvani münasibət bəsləmək insanlaşdırma səviyyəsi yetirə bilməz, necə ki, yetirə bilmədi. İnsanı döyəsən, aşağılayasan, sonra da onda özünə qarşı sevgi yaradacağını düşünəsən, buna heç bir ad qoymaq mümkün deyil.
Allah deyir məni sevməsəniz sizi qır qazanlarında qaynadacam. Müsəlman da deyir, yaxşı, səni sevirəm, təki mənə mərhəmət göstər, qır qazanında qaynatma. Bunlardan aydın olur ki, toplumu özünə tabe eləmək, etirazları aradan qaldıraraq dinin yaşamasını təmin etmək üçün “Alın yazısı” ideyası qəti bir inadla qorunub. Burada məqsəd insan deyil, dindir. Dinin məqsədə çevrildiyi mühitdə insanlığın qələbəsi təmin olunmaz. Çünki dinin hədəfi insanlaşdırmaq deyil, bəndələşdirməkdir.
İslamda ümmətçilik ideyası millətin, millətçiliyin təməl prinsiplərinə zərbə vurdu. Bizə görə bəşər tarixində milləti ləğv etməyə çalışan üç ideologiya olub – Ümmətçilik, Kommunizm və Qlobalizm. Ancaq qəribədir ki, bu ideologiyaları yaradanların milləti ləğv olunmur, sadəcə başqa millətlərin etnik kimliyinin, özünəməxsusluğunun üstündən xətt çəkməklə hakim millət olmaq məqsədi güdülür. Məsələn, kommunizm quruluşunun arxasında duran rusların dili, mədəniyyəti, siyasəti inkişaf edir, başqa xalqlar isə təqlidçi duruma salınırlar. Yaxud qlobalçılığın arxasında duran ingilislərin hegemonluğu güclənir, başqa xalqlar isə ingilisləşmə taleyinə alışdırılır. İslamın ümmətçiliyində də beləcə, ərəbləşdirmə prosesi gedir. Əslində ruhaniyyat millətlərin özəlliklərini qoruyaraq özümlü bəşər halı yaratmalıdır. Burada isə xalqların təqlidçilik – yamsılama xətti tutmasıyla bəşəri ahəng pozulur. Xalqların etnik müxtəlifliyini aradan qaldırıb eyniyyət yaratmaq antiruhaniyyatdır. Millətçilik – millətsizləşdirmə xurafatıyla döyüş deməkdir. Bu mənada Millətçilik həm də ruhaniyyatdır – millətin ruhuna, milli keyfiyyətlərini qorumaqdır. Din millətçiliyi küfr sayır, ərəbləşdirməni açıq şəkildə ortaya qoyur. “(Ey Məkkə əhli) Biz onu ərəbcə bir Quran olaraq nazil etdik ki, bəlkə (mənasını) anlayasınız” (26-cı əş-şüara surəsi, 195-ci ayə). Bəs bizim, türk olaraq günahımız nədir, onu anlamaya-anlamaya zorla qəbul etdirdilər. Məscidlərdə, yas ünvanlarında ərəb dilini bilməyən toplumu psixoloji təlqinlə yığırlar vaizlərin çənəsinin altına.
İslam elə bir Allah qorxusu yaradıb ki, ona qarşı tənqidi mövqe ortaya gəlmir. Yaxud ortaya çıxan adam qaragüruhun nadanlığından çəkinir. İslam İdrakın üzünə bağlı dindir. Təbliğat da bu qorxunu möhkəmlətmək yönündə qurulur. Ruhani bilik, İdrakçılıq yaranmır. Ona görə də İnsan həyatda ayıqlığını itirir. Din dərin məsələləri düşünməyə yasaq qoydu. Bununla da bəşəriyyətin icma dövründən gələn ruhani kortəbiiliyi qoruyub saxladı. İnsan suallara cavab verə bilməyəndə qorxmağa başlayır. Ruhlar aləmi insanda ölüdən, qəbirdən qorxu yaratdı. Hər şeydə ruh axtarmaq (daşda, kəsəkdə…) – hər şeydən qorxmaq demək oldu. Allahın mələklər ordusu ruhlar aləminin yeni biçimdə təkrar olunmasıdır (animizmin qalığıdır). Animizmdə ruhlar idarə etdiyi halda, dində mələklər idarə edir. Kəbə – Allah evi, Qaradaş, şeytana daşatma və s. bütpərəstliyin qalıqlarıdır. İslamda Buddizmə qarşı kəskin mövqe sərgilənir, Budda peyğəmbər sayılmır. Buddizmi bütpərəstlikdə suçlayaraq gözdən salırlar, özləri də şeytana daşatma ayini icra edirlər.
Məhəmməd Qüreyşilərin qəbilə Allahı olan əl-illahı bütün müsəlmanların (əvvəl bütün qəbilələrin) Allahı elan etdiyi üçün həmin Allaha xas cəhətlərdən yaxa qurtara bilmədi. Ruh anlayışına münasibət, axirət, oruc, qurban kəsmək və b.k. adətlər ibtidai etiqadların qalıqlarıdır.
İslam dini rəhbərliyi baxımından da Tayfa dini təsirindən uzaqlaşa bilməmiş və varislik əsasında xilafətin ötürülməsini təmin etmişdir. Məhəmməd ərəb icmasının (dövlətinin) inzibati (dünyəvi) başçısı idi.
Dedik ki, dində dərin idrakçılıq işləmir. Əslində Qurandan sonra ruhani kitabın, Məhəmməddən sonra peyğəmbərin olmayacağını iddia eləmək də idraksızlığın əlamətidir. Bu iddia bəşəriyyətin ruhani axtarışlarına yasaq qoymaqla yanaşı, həm də təhlükəli tendensiyanın əsasını qoyur. Min ildən artıqdır islamın olmasına baxmayaraq həyatda heç bir insani tərəqqi baş vermir. Əksinə, insani gerilik gündən-günə qabarır. Bu isə dinə tapınan toplumda bir fikir formalaşdırır – “yəqin Qiyamət günü yaxınlaşır, dünya məhv olacaq”. Bu fikir ara-sıra mətbuatda da səsləndirilir. Bununla da insanın həyata ümidi qırılır. Din pozucu davranışlara bir növ təkan vermiş olur. “Onsuz da dünya dağılacaq, hamı – yaxşı da, pis də qırılacaq. Nə vətən, nə gələcək, nə insanlıq…”

III. Daxilində xurafat bəsləyib həqiqətə inanmaq olmaz

Din belə əhvalları mühitə çevirir. Allahın dərk olunmazlığı ideyası bu mühitin xurafatçılığını böyüdür və normaya salır. Qurandan sonra ruhani kitabın, Məhəmməddən sonra peyğəmbərin olmayacağını irəli sürmək də xurafatçılıq mühitinə bağlıdır. Məhəmməd Allahı dərk eləməyə icazə vermir və dediklərini, elədiklərini Allahın adından həyata keçirir. Təbiidir ki, Məhəmmədin təqdimatı ilə Allahı dərk eləmək mümkün deyil. Çünki Allahla bağlı təqdim olunan keyfiyyətlər adamı qeyri-müəyyənliklər dolaşığına salır. Allah həm fövqəltəbii qüvvə kimi sunulur, həm də danışan, görən, düşünən, qəzəblənən adam keyfiyyətlərinin daşıyıcısı kimi. Onun sifətləri həm metafizik, həm də antropomorfik xüsusiyyətlərə aid edilir. Allah nisbiləşir, ötəri, keçici xassələrə malik olur. Məhəmməd onu Bütpərəstliyin yaratdığı psixoloji təsəvvürlərə uyğunlaşdırır. Allahı fövqəltəbii (təbiətüstü, dünyaüstü) qüvvə kimi təsəvvür eləmək mümkün deyil. Əlbəttə, təsəvvür olunmayan qüvvə, hadisə idrak üçün məntiqini, mahiyyətini itirir. İdrakın məntiq tapıb daxil ola bilmədiyi nə varsa fantastikadır. Adamabənzər xassələrlə də Allahı dərk eləmək müşküldür, çünki həmin xasələrlə canlı insanın anatomiyasına gəlib çıxmaq olar. Bu xasələrlə fövqəltəbii xassələri birləşdirəndə isə mənasız bir Allah obrazı alınır. (Bunun Hürufilərin “İnsan Allahdır” ideyasına dəxli yoxdur). Bir sözlə, əgər anlayış, hadisə dərk olunmursa, deməli, mənası yoxdur. Əgər mənası varsa, o mütləq dərk olunandır. Yalan dərk olunmur, həqiqət dərk olunur.
İnsan din vasitəsiylə Yalanı özünə sırıyır və imkanlarını məhdudlaşdırır. Bu mənada Qurandan sonra ruhani kitabın yazılamaycağı da bir növ təlqindir. Bu təlqinetmələr ən primitiv üsullar və dəlillərlə həyata keçirilir. Diqqət yetirin, deyilir ki, “İslamdan sonra ona qarşı yeni din yaranmadı. Çünki bu din güclüdür, Allah yenisinə ehtiyac görmür”. Məgər Buddizmə qarşı, xristianlığa qarşı yeni din yarandı?! Əvvəlkinə qarşı yaranır o deməkdir ki, yeni yaranan əvəz kimi gəlir, əvvəlki ləğv olunur. İslam yarandı, xristianlıq ləğv olmadı ki. Nəinki ləğv oldu, bu gün xristianlığa tapınanların sayı islama tapınanlardan çoxdur. Hələ üstəlik xristianlıq yoxsulların sevgisi ilə yayıldı, islam isə amansız qılınc döyüşləri ilə. Həm də bu döyüşlər işğalçılıqla nəticələnirdi. Bununla bağlı tarixi faktlar bəs qədərdir. Hətta Quranda məlum “Qənimət” surəsi də qarət olunmuş sərvətlərin bölgüsü ilə bağlıdır. İnam və hərb, müharibə, işğal, zorakılıq – əcayib təzaddır. İnam böyük mənada nizamı dəyişir, siyasət isə gedişatı. Ancaq inam, yəni din nizamı deyil, gedişatı dəyişdi. Əslində siyasətin gördüyü işi gördü. Məhəmməd siyasi gedişatın hakimi oldu. “Qənimət” surəsində onun sosial-hüquqi məsələlərdə özünə yararlı variantları əsas götürməsi aşkar görünür. Özünə imtiyazlar əldə edərək ədalət prinsipləri müəyyənləşdirmək özünü axıra qədər doğrulda bilməz. Peyğəmbər tərəfindən nisbi ədalətin təsbit olunması onun saflığını şübhə altına alır.
Qurandan sonra kitabın olmayacağı fikrini möhkəmlətmək üçün onun (Quranın) Allah kəlamı olduğu surələrdə tez-tez vurğulanır. Təbii ki, Quranı Allahın kəlamı saydırmaqla ona adi kitablardan fərqli münasibət aşıladı Məhəmməd. Öz kitabı kimi təqdim eləsəydi, ona dərin münasibət olmayacaqdı. Kitabını bütə çevirdi. Kitaba münasibətin müqəddəslik səviyyəsinə qalxmasının əleyhinə deyilik. Bunun üçün kitab məzmunu etibarilə əvvəldən axıra qədər müqəddəslik çağırmalıdır. Kitabın Allah kəlamı olduğunu deməklə insanları qorxutmaq, hədələmək müqəddəsliyə zidd əməllərdir. Kitabın o cür təqdimatı təəssüf ki, zaman-zaman onu dua, cadu qaynağına çevirdi.
Quran Allahın kəlamıdır deməklə Allahlıq məzmununa ciddi zərərlər yetirilir. Birincisi, Allahın kəlamının olması nə deməkdir?! Tutalım ki, bu belədir. Bəs Allah bu qədərmi yaddaşsızdır ki, bir yerdə dediyi kəlamı başqa bir yerdə təkzib edir, niyə bu qədər ziddiyyətli “vəhy”lər göndərir?! Əgər bu dəyişiklikləri şəraitə uyğun edirsə, deməli, “Allahın kəlamı” nisbidir.
Əslində isə Məhəmməd dövrünün ictimai-siyasi durumunu vaxtından əvvəl dəyərləndirə bilmədiyi üçün bir-birini təkzib edən ayələr söyləmişdir. Allahın adından danışmaq taktika idi.
Qurandan göründüyü kimi ilkin dövrdə Məhəmməd ərəbləri aldadıcı ideyalarla (Tövhid, alın yazısı, Axirət dünyası, Qiyamət günü) tabeçiliyə çağırır. İkinci dövrdə ayələr əsasən müharibələrdən bəhs edir. Daha doğrusu, ayələrdə Məhəmmədin müharibə ilə bağlı buyruqları əks olunur.
Bütçülük cəhalətindən səmavi cəhalətə çağrılan ərəblər köhnə vərdişlərindən çıxmaq istəmədikləri üçün Məhəmməd onlara qarşı müharibə cəbhəsi açmışdır. Eyni halda Allahın adından öz buyruqlarını ayələşdirmişdir.
Müsəlmanlığın əsas şərtlərindən biri “Allah tərəfindən göndərilən səmavi kitablara (Tövrat, İncil, Quran)” inanmaqdır. İnanmaq əslində qəbul etməkdir. Bəllidir ki, Tövratın əsas ideyalarından biri Qisasçılıqdır – “Bir gözünü çıxartdı, ikisini çıxart, bir dişini sındırdı, ikisini sındır”. Qılınc götürən, müharibə aparan Peyğəmbərin bu ideyanı qəbul etməsi adi hal idi. Hətta Məhəmmədin əmisi Əbu-Ləhəb dini qəbul etmədiyi üşün söyüşə və lənətə məhkum edilmişdi. Məncə bunlar yəhudi-semit baxışında oturuşmuş psixoloji tələbdir.
Hesab edirik ki, islamı ərəbin milli ideologiyası saymaq doğrudur – ən çox yalanlarla yüklənmiş milli ideoloji. İslam – bəşərləşdirmə yolu deyil, ərəbləşdirmə yoludur. Kitabı ilahi vəhy (göydən gələn) adlandırmaqla onun yazıldığı tarixi şəraiti dərk eləmək olmaz, ərəbləşdirməni ört-basdır eləmək olar. Quran ərəb iqlimi, qaydaları, səhraları fonunda yazılıb. Ona görə də başqa etnosların onu olduğu kimi qəbul etməsi bir çox özəlliklərin ləğvinə səbəb olmuşdur və mənəvi aşılanmaya gətirib çıxarmışdır.